Tayanch iboralar: “Qiz jibek”, “Suluv shash”,
dostonlari. “Isatay Taymanov” dostoni, Suyunboy baxshi. XIX asr yozma
adabiyoti, Abay Qunonboyev asarlari. Ibray
Oltinsarin ijodi.
Qozoq xalqi boy madaniy merosga ega bo’lib, ayniqsa uning xalq og’zaki ijodi juda
rivojlangan. Tarixda asosan charvochilik bilan shug’ullangan qozoqlarda yozma adabiyot
nisbatan keyingi asrlarda paydo bo’ldi. Bu adabiyotning paydo bo’lishida,
shakllanishida qozoq xalqi folklorining roli katta bo’ldi. Qozoq oqinlari kuylagan o’lanlar,
dostonlar mavzusi rang-barang bo’lib, ularda xalqning tarixi,
turmushi badiiy o’z aksini topgan. Qo’blandi botir,
Erjarg’in va Qambar botir kabi xalq qahromonlarining
sarguzashtlarini kuylovchi asarlar, tadbirkor va dono Aldarko’sa haqidagi latifalar, turli marosim qo’shiqlari, ertaklar qozoq folklorining asosini tashkil etadi.
Qo’blandi botir haqidagi dostonlarning ko’plab variantlari mavjud .Bu
epos qozoq xalqining bebaho madaniy merosi hisoblanadi. Bu eposning variantlari
Qrim-tatar va qoraqalpoq kabi turkiy xalqlar og’zaki ijodida ham uchraydi. Qo’blandi
botir haqidagi dostonni V.V.Radlov, I.Oltinsarin, S.Sayfulin singari mashxur kishilar xalq oqinlaridan
yozib olgan. Ana shulardan eng mukammal varianti Marabay Kulbayev va Merganbay
degan oqinlardan yozib olingan
variantlardir.
Bu
eposda Qo’blandi botirning o’z yurtini chet ellik bosqinchilardan himoya qilishdagi
jasoratlari kuylanadi. Hikoya qilinishicha, Qoraqipchoq urug’ boshliqlaridan
biri To’xtaboyning uzoq vaqtlar farzandi bo’lmaydi. U Xudodan farzand so’rab iltijo qilgandan keyin, uning
Onalik degan xotini bir o’g’il va bir qiz tug’adi. O’g’liga Qo’blandi, qiziga Qaldirg’och
deb ism qo’yadi.
Qo’blandi botir yoshligidan baquvvat bo’lib o’sadi. Olti yoshida u katta qahramonliklar ko’rsatib, qizilboshlarning zo’r paxlovonini yengadi. U o’n ikkita xonning o’g’illari ustidan g’olib keladi. Qizil boshlar podshohi Ko’ktimxonning Ko’rtka nomli go’zal qizini musobaqada yutib chiqib unga uylanadi.
Ko’rtka juda aqlli ayol bo’lib, Qo’blandi
botir doimo u bilan maslahatlashib ish qiladi. Ko’rtka Qo’blandiga ot
tanlaganda yilqidagi bug’oz biyani ol deb maslahat beradi. Keyin undan tug’ilgan
taychoq Qo’blandi botirning mashhur oti Toyburil bo’lib yetishadi.
Qizilboshlar
xoni xujum qilib, ko’p vayronagarchiliklar
keltiradi. Qozoqlarning Qirli va Sirli degan shaharlarini bosib olib,
xalqini qul kilib olib ketadi. Ana shu
xalqni ozod qilishda Qo’blandi botir ajoyib qahramonliklar ko’rsatadi. U Qoraman,
Oqko’zi, Qorako’zi, Qo’shdavlat kabi botirlar bilan birgalikda qizilboshlarni
yengadi, xalqni ozod qiladi.
Qo’blandi
botir Qoraman botir taklifi bilan qalmoqlar
xoni Ko’biktiga qarshi jang qiladi. Lekin bu jangda qalmoqlar hiyla
ishlatib Ko’blandi va Qoramanni asirga oladi. Ularni choxga tashlaydi. Ko’biktixonning
qizi Qorlig’a Qo’blandi botirni sevib qoladi va ularga zindondan qochib
ketishiga yordam beradi. O’zi ham bular bilan birga qochadi. Chunki bu qizning
onasi asli musulmon bo’lib, yoshligida qalmoq xoni olib qochib ketgan bo’ladi.
U o’layatgan paytda qiziga albatta musulmon yigitiga turmushga chiqishini
vasiyat qilgan edi. Bularga Kubiktixon yetib oladi. Ko’blandi Qarlig’a yordami
bilan Ko’biktixonni o’ldiradi. Dostonning ayrim variantlarida Ko’blandi choxda
yetti yil yotdi deyilsa, ba’zilarida esa o’n olti yil deyiladi. Ko’blandi botir
choxda yotgan payt qalmoqlar xoni o’z o’g’li
Birshimboyni qozoqlarga dushman bo’lgan
Alshagirxonga yuboradi. Bular ikkalasi birlashib, himoyasiz qolgan Qo’blandi
botir urug’ini bosib oladi. Keyin Ko’blandi
botir Alshagirxonni yengib, yurtini ozod qiladi. Ko’blandi botirning xotini Ko’rtka
o’g’illi bo’ladi. Unga Begimboy deb ism qo’yadi. Bu ham otasidek mashhur qahramon
bo’lib yetishadi, o’z urug’ini xalqini dushmanlardan himoya qilishda katta jasoratlar
ko’rsatadi. Eposda diniy rivoyatlarga ham katta e’tibor
berilgan. Ko’blandi botirni doimo
Qirq chiltanlar qo’llab yuradi. Uning boshida
bir oq bulut doimo soya solib yuradi. U ba’zan xudoni unutgan paytlar
muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. Qolmoq xoniga asirga tushishda ham xuddi shunday
bo’lgan edi. Shunga qarab, bu epos qozoqlar musulmonlikni qabul qilgandan keyin
to’qilgan bo’lishi mumkin. Yoki bu diniy rivoyatlarni keyingi davr baxshilari qo’shgan
bo’lishi ham mumkin. Eposdagi ko’plab voqyealar bizga o’zbek dostoni
«Alpomish»ni eslatadi. Bu esa bu ikki xalqning qadimgi ildizlari bir joyga borib taqalishidan dalolat
beradi.
«Yer Targ’in» eposini esa taniqli olim N.Ilminskiy Marabay baxshi tilidan 1862 yilda yozib olgan. Eposda hikoya qilinishicha qadim zamonda qirg’iz urug’idan bo’lgan Targ’in botir o’z qabiladoshlaridan birini o’ldirib, Qrim xoni Oqchoxonning yurtiga qochib ketadi va uning xizmatiga kiradi. Xon o’z dushmanlari Olalay va Bulalay xonlarga qarshi jang qiladi. Bu jangda Targ’in botirning ko’rsatgan katta qahramonliklari tufayli Oqchaxon g’olib keladi. Shundan keyin xon qizi Oqyunus Targ’in botirni sevib qoladi.
Lekin otasi qizini xon urug’idan
bo’lmagani uchun unga berishga rozi bo’lmaydi. Keyin Targ’in Oqyunus bilan qochib
ketadi. Xon ularni kim quvib yetsa, qizni o’sha oladi deb aytadi. Ko’p yigitlar
ularga yetib olishga harakat qiladi. Lekin yo’lda ularning barchasi qaytib ketadi, chunki Targ’inni ular hurmat qilar edi. Faqat bir keksa botir
jangchi Qartixo’ja ularga yetib oladi. Qoidaga ko’ra birinchi o’qni yetib olgan
odam otish kerak. Keksa jangchi ataylab Targ’in botirga o’qni tegdirmay otadi.
Buni sezgan botir xon qizini tashlab, yolg’iz ketishga rozi bo’ladi. Lekin
keksa jangchi bilan Oqyunus bir-biri
bilan o’lan aytishadi. Bunda Oqyunus yutib chiqadi. Keyin Qartixo’ja bu ikki yoshga omad tilab, o’z yurtiga qaytib ketadi.
Keyin Targ’in botir Xonzodaxonning
xizmatiga kirib, ularning qalmiq bosqinchilaridan himoya qiladi. U daraxtdan yiqilib o’mirtqasi chiqib ketadi. Uzoq vaqtlar kasal
bo’lib yotadi. Ana shu kasallik paytida uning do’st-dushmani bilinadi. Xalqning shunday
botiridan hyech kim xabar olmay qo’yadi. U achchiqlanib joyidan keskin harakat
bilan turadi, ana shunda chiqib ketgan o’mirtqa suyaklari o’z joyiga tushadi. U
yana qahramonliklar ko’rsatadi. Ikki o’g’illi bo’ladi. Kichik o’g’li besh
viloyatning xoni bo’ladi. U Oqyunus bilan tinch-totuv uzoq yillar yashab
dunyodan o’tadi. Eposda qozoq xalqining
etnografiyasiga oid ko’plab ma’lumotlar
keltirilgan. Xalq qo’shiqlari, maqollarari
ko’plab qo’llangan.
Er-Targ’in
botir haqida Qrim xalq og’zaki ijodida ham
ko’p rivoyatlar bor. Ularning birida Targ’in Mamayxonning
yaqin do’sti bo’lgani. Botirak
degan polvon bilan jang qilib yarador bo’lgani, keyin Mamayxon Botirakni o’ldirib
uning boshini yorug’ dunyoda oxirgi nafasini olayotgan do’sti Targ’inning oyog’i ostiga tashlagani, shundan
keyin Er-Targ’in bu dunyodan rozi bo’lib ko’z yumgani hikoya qilinadi.
Tarixdan
ma’lumki, qozoq xalqi bilan kalmiqlar o’rtasida ko’p janglar bo’lgan. Ko’chmanchi
charvodor bo’lib, tarqoq yashagan qozoq
ovullariga kalmiqlar doimo bosqinchilik
yurishlari qilib turgan. Qozoqlar birlashib, ularga qarshi jang qilishga o’sha
paytdagi tarixiy muhit imkoniyat bermagan. Shuning uchun qozoq folklorida ana
shu doimo xavf solib turgan dushmanga nisbatan afsonaviy botirlar obrazi ko’plab uchraydi. Xalq o’zini
himoya qiladigan shunday botirlarni orzu qiladi. Er Targ’in eposida ham ana shu
g’oya yetakchilik qiladi.
«Qambar-botir» dostoni ham qozoq
folklorida keng tarqalgan asarlardan biri. 1898 yilda «To’qson uyli tobir» nomi
bilan Qozonda bosilib chiqqan. Mukammal variantlaridan biri ma’rifatparvar
A.Divayev tomonidan 1922 yilda Toshkentda nashr etilgan.
Dostonda hikoya qilinishicha, No’g’ayli urug’idan bo’lgan Azimboy degan kishining olti o’g’li va Nozim nomli bir qizi bo’ladi.
Azimboy ana shu qizi kimni yaxshi ko’rsa, o’shanga
beraman deb no’g’ayli urug’i va o’zbeklarning o’n ikki urug’idan mashhur
kishilarni mehmonga chaqiradi. Lekin chaqirilganlarning birortasi Nozimga yoqmaydi.
Qiz bir vaqtlar ovda asrlonni o’ldirgan Qambar-botirni yaxshi ko’radi. Lekin Qambar-botirni
Azimboy chaqirmagan edi. Bir kuni qizning ovulidan o’tayotgan Qambarni Nozim ko’rib,
uni o’z o’toviga taklif qiladi. Lekin Qambar xalq ko’rsa uyat bo’ladi deb, qizning
taklifini rad etadi. Buni sezib qolgan qizning
akalari Kambar-botirni o’ldirmoqchi bo’ladi. Lekin qizning kichkina akasi Olchi
O’roz ularni bu yo’ldan qaytaradi. Nozimning go’zalligini eshitgan Qalmoq
xoni Maxtumxon Qulmambet degan kishini qizga sovchi qilib
yuboradi.
Olchi
O’roz bundan achchiqlanib, sovchining quloq, burnini kesib qaytaradi. Bundan
Maxtumxon nihoyatda achchiqlanib butun No’g’ayli urug’ini kirib tashlamoqchi bo’ladi.
Bundan xabar topgan Azimboy Qambarni yordamga chaqiradi. Qambar botir Qolmoq
xoni Maxtumxon bilan yakkama – yakka
jang qilib, uni o’ldiradi. Keyin qolmoqlar no’g’ayli urug’iga urush e’lon qiladi.
Bu urushda Kambar botir, Olchi O’roz va qozoqlar tarafga o’tgan Qulmambet qolmoqlarga
qarshi kurashda katta jasoratlar ko’rsatadi.
Dushmanning ko’pi o’lib, qolganlari qochib ketadi. Kambar botir Nozimga
uylanib, uni o’z yurtiga olib ketadi. Eposning qisqacha mazmuni shundan iborat.
Asarda to’qson uyli urug’ini himoya qilib, ularni tinch-osoyishta hayot kechirish uchun dushmanlarga qarshi kurashgan Kambar-botir obrazi juda yorqin aks ettirilgan. Boshqa
dostonlardagi
kabi bu dostonda ham xalq o’z
orzu-umidlarini mard, jasur yigitlar obrazi orqali ko’rsatadi. Chunki bu asarda
qaysi xalqning yigitlari mard, jasur, aqlli bo’lsa, uni hyech qanday dushman
zabt etomaydi, el-yurt tinch, osoyishta va baxtli yashaydi degan g’oya hukmron.
Asrlar davomida qolmoqlar zulmidan ezilib kelgan qozoq xalqi o’z og’zaki
ijodida Kambar-botir singari mard, jasur yigitlarning tug’ilib, xalqni ozod qilishni
orzu qilib kelgan.
Qozoq
folkloridagi «Alpomish» dostonida ham xuddi ana shu mavzu yetakchilik qiladi.
Alpomish ham o’z xalqini dushmandan himoya
qiladi. O’tda yonmas, qilich o’tmas, suvda cho’kmas kabi botirlar haqida
xalq orzu qilgan Alpomish siymosidagi qahramon ana shunday xususiyatlarga ega bo’lgan.
Alpomish ko’ng’irot urug’idan, u Boysunda voyaga yetgan, otasi Boyburi,
sevgilisi Shekti urug’idan bo’lgan Sariboyning qizi Gulbarchin. Dostonning o’zbekcha
variantida esa Boybo’ri va Boysarilar aka-ukalardir. Qozoq xalqidagi urf-odatga
binoan esa bir urug’ning yigiti shu urug’ning qiziga uylanmaydi. Shuning uchun
Alpomishning sevgilisi boshqa urug’dan qilib berilgan bo’lishi kerak.
«Alpomish»
eposining tadqiqodchilaridan biri V.Jirmunskiy bu asarning paydo bo’lish
davrida hali turkiy xalqlar millatlarga ajralmagan edi deb ta’kidlaydi. Haqiqatan
ham, «Alpomish» eposi eng qadimgi epos. O’zbekistonda uning ming yillik
yubileyining nishonlanishi ham shundan dalolat beradi. Bizningcha bu eposning «yoshi» bundan ham uzoqroq bo’lishi
kerak.
Alpomish
yovuz kuchlarga qarshi kurashuvchi qahramon sifatida tasvirlangan. Negaki, u o’z
urug’idan bo’lgan zolim Ultonni, Qalmoq xalqini ham ezib yotgan Toychaxonni o’ldirib,
shu xalqlarga tinch-osoyishta hayot kechirishga imkoniyat yaratadi, qalmoq
polvonlari bilan jang qiladi. Lekin ularning ichida mard, jasur Qorajonni o’ziga
qiyomatlik do’st qilib oladi. Shuning uchun Alpomishni qalmoqlarga qarshi
kurashdi, degan fikr bir yoqlamali. Alpomish yovuz kuchlarga qarshi kurashgan qahramon
obrazi sifatida mashhurdir.
Qozoq xalqining «Qo’zi-ko’rpesh va Boyan
suluv» nomli eposini dastlab V.V.Radlov
to’liq yozib olgan va uni 1870 yilda nashr etgan. Keyinchalik ham bu asarning
tanqidiy teksti M.Avezov va S.Muqanov singari adiblar tomonidan atroflicha tahlil
qilinib, bir necha marta nashr etilgan. 1939 yili talantli yozuvchi G’.Musrepov
ushbu doston mazmuni asosida to’rt pardalik drama yozdi. Bu asar asosida kino ham
suratga olingan. Asar bir necha chet tillariga ham tarjima qilingan.
«Qo’zi ko’rpesh va Boyan suluv» dostonida Qo’zi va Boyan o’rtasidagi muhabbat kuylanadi. Qizning otasi Qoraboy yetim va kambag’al yigit Qo’ziga qizini bermaydi. U o’z qavmi bilan boshqa tomonlarga ko’chib ketadi. Qoraboy o’ta ketgan xasis, shafqatsiz bo’lib, faqat o’z qo’ylari va yilqilarining sonini ko’paytirishni o’ylaydi. Hatto o’z farzandining taqdirini ham shu mollarga bog’laydi. Uning mirzolaridan biri Qodar ham o’ta ketgan razil, sotqin kimsa.
Qoraboy Boyan suluvni Qodarga
bermoqchi bo’ladi. Lekin qiz bunga turmushga chiqishga rozi emas. Shundan keyin
u qizni izlab kelgan Qo’zi ko’rpeshni halol kurashda yenga olishiga ko’zi
yetmagach, uxlab yotgan joyida uni otib o’ldiradi. Keyin Boyan suluv ham o’ladi.
Qodarni quduqqga tashlab o’ldirtiradi. Asar oxirida bosh qahramonlar fojiali halok
bo’ladi. Qo’zi ko’rpesh va Boyan suluvlarning qabridan qizil gullar o’sib chiqadi.
Ularning o’rtasidan qora tikan o’sib chiqadi.
Xalq buni Qodarning yovuz ruxi deb ataydi.
Bu asar syujeti qandaydir tarafi bilan «Toxir va Zuxro» xaqidagi o’zbek
dostonidagi voqialarga o’xshab ketadi.
Bu asar qozoq xalq og’zaki ijodida juda mashhur bo’lgan liro-epik
doston bo’lib, shu asar asosida muzikali dramalar yaratilgan. Qo’zi-ko’rpesh va
Boyan suluvlarning samimiy, pokiza muhabbati asrlar davomida o’quvchilarga ibrat bo’lib kelmoqda.
«Qiz Jibek» dostoni ham liro-epik dostonlardan bo’lib, xalq orasida ancha mashhurdir. Bu asarda ikki yoshning o’rtasidagi chin muhabbatga o’sha davrdagi ko’pgina yaramas urf-odatlarning to’siq bo’lganligi tasvirlangan. Go’zal va oqila qiz Jibek To’lagan degan yigitni sevadi. Lekin yigitning otasi Bozorboy bular o’rtasidagi muhabbatga to’siq bo’ladi. To’lagan otasining qarshiligiga qaramay qizni izlab, uning yurtiga ketadi. Yo’lda esa uni Bekejon boshliq o’g’rilar orqasidan otib o’ldiradilar. Bekejon ham Jibekni olmoqchi bo’lib sovchi qo’ydirgan va rad javobini olgan edi. Qolmoq xoni Qo’ren Jibekni zo’rlik bilan o’ziga xotin qilmoqchi bo’lib, uning yurtiga qo’shin tortib keladi. Lekin tadbirkor va oqila qiz Jibek aytishuvda Qo’renni yengadi. Bir hiyla bilan uning uchqur otini olib, sevgilisining yurtiga qochib ketadi, chunki To’legan agar men seni baxtli qilolmay o’lib ketsam, ukam Sonsizboyga tegasan deb vasiyat qilgan edi. Musulmon bo’lmagan qalmoq xoni, Qo’renga xotin bo’lishdan ko’ra, qiz ana shu vasiyatni bajarishni afzal ko’radi.
Ko’pgina dostonlarda sevgilisi vafotidan keyin qizlar o’zlarini o’ldiradilar. Bu asarda esa oqila qiz
Jibek ana shu an’anaga qarshi borib sevgan yigiti vasiyatini bajarishga ahd qiladi.
Haqiqatan ham, hayotda bu ko’p uchraydigan hodisa. Ko’pchilik turkiy xalqlardagi,
jumladan, qozoqlardagi urf-odatlarga ko’ra ham akasining bevasini ukasiga qaratishlar ko’p bo’lgan. O’sha tarixiy sharoit shuni taqozo etgan. Bu asar finalining ham shunday yakunlanishi
uning hayotiyligini ta’minlagan.
Qozoq xalq og’zaki ijodida tarixiy dostonlar ham anchagina uchraydi. Yozma adabiyotning nisbatan keyinroq shakllanishi ham tarixiy dostonlarning ko’plab yaratilishiga sabab bo’lgan. Qozoq xalqining chet el bosqinchilariga va o’zining zolim xonlariga qarshi olib borgan kurashi bu dostonlarning asosiy syujetini tashkil etadi. Ana shunday dostonlardan biri «Beket haqidagi afsonadir». Beket haqidagi rivoyat X1X asrga taalluqli. Beket tarixiy shaxs bo’lib 1822 yilda
tug’ilgan.
Ma’lumki,
Isotay va Maxambet qo’zg’olonlari
bostirilgach, xalqning bosqinchi ruslarga nafrati yanada kuchayib bordi.
1852-53 yillarda Yeset va Beket boshchiligida
zulmga qarshi qo’zg’olon
ko’tarildi. 400 jangchiga ega bo’lgan Beket jangda o’zlaridan ancha ko’p bo’lgan sulton Aristinni yengadi va sultonning o’zini o’ldiradi. Keyin
sulton Boymag’ambet isyonchilar bilan sulh tuzishni bahona qilib hiyla
ishlatadi. Sulx tuzish uchun kelgan
Beket va Ernazarni tutib olib Sibirga surgun qiladi. Yeset isyonni davom
ettiradi, lekin ko’p o’tmay oq podsho tomonidan gunohi o’tilishi sharti bilan
kurashni to’xtadi. Ana shu xalq qo’zg’oloni 1858 yilgacha davom etdi.
Isyonchilar boshliqlari haqida qo’shiqlar, dostonlar to’qilgan. Bizgacha «Botir
Beket haqida qo’shiq» degan doston yetib kelgan. Bunda Beketning jangi
maydonida qanday jasoratlar, qahramonliklar ko’rsatgan, o’z qo’li bilan dushman
jangchilarining boshlig’i Aristinni o’ldirgani yuqori pardalarda kuylangan.
«Isotay va Maxambet» dostonida, qozoq xalqining 1836 yilda zulmga qarshi qo’zg’oloni haqida hikoya qilingan. Doston muallifi Ig’ilman Shorekov isyonchilarning boshliqlari Isatay va Maxambetning jasoratlari bilan birga, yana ko’plab xalq qahramonlarining obrazlarini ham tasvirlagan. Masalan, Jangirxon isyonni bostirish uchun Qorovulxo’ja Bobojon o’g’li degan qo’mondoniga topshiradi. U ko’p kuch to’plab isyonchilardan Tani botir va Qoldiboy botirni asirga oladi. Qoldiboy isyonchilar boshlig’i Isatoy yashiringan joyni qancha qiynoqqa solsada, aytmaydi va dushmanni xuddi qadimgi «Shiroq» afsonasidagidek aldab, boshqa tomonga olib boradi. Bular haqiqatda bo’lib o’tgan tarixiy voqyealar bo’lib, Chor Rossiyasi arxivlari hujjatlari ham buni tasdiqlaydi.
Oqin
bu qo’zg’olonning asosiy sababini xalqning mol boqadigan yaylovlarining bir
tomondan ruslar bosib olganini, qolganini
esa o’zlarining xonlari, sultonlari egallab olgani va xalqning boshiga ko’plab
og’ir soliqlar solinganida deb ko’rsatadi. U Jangirxonning mamlakatni o’ta
ayyorlik bilan boshqarayotganini misollar bilan ko’rsatadi.
Jangirxon bobosi Abulxayrxondan qolgan vasiyatga binoan davlatni boshqarishda juda ulkan kuch bo’lgan yolg’ondan foydalandi. Uning «yana xalqqa turli va’dalar berib, miyasini chalg’itib tur. Ulardan nafratlansang ham, lekin o’zingni juda mehribon qilib ko’rsatishga harakat qil. Natijada ular seni mehribon yurtboshi, otamiz deb atasin. Iloji boricha ularning orasiga dushmanlik urug’ini sep, ular bir-birini ko’rolmay urush-janjal qilib tursun. Sen esa ulardan ustalik bilan foydalan. Sen hyech vaqt xalqni birlashtirma, ularni turli tomonga tarqatib yubor, ular faqat oilasini boqishni o’ylasin. Agar ular birlashib, senga qarshi kurashsa tamom bo’ldim deyaver, uni to’xtatadigan hyech qanday kuch yo’q. Boshqa sultonlardan ham yordam olganingda buni bajarolmaysan.
Bunday
paytda ko’ch-qo’raningni olib boshqa davlatga qochib ketishingga to’g’ri
keladi», degan nasihatlarini eslaydi.
Tengsiz
janglarning birida qo’zg’olonchilar boshlig’i
Isatay vafot etadi. Shundan keyin uning safdoshlari turli tomonlarga tarqalib
ketadi. Isatoyning eng yaqin do’sti Maxambet botir esa Xivaga yaqin joyga kelib
yashirinadi.
Qozoq xalq og’zaki ijodida xalq oqinlari, jirovlari katta rol o’ynagan. Buxor Jirov,
Nisanboy, Do’sxo’ja Maxambet O’temisov, Halilboy Mambetov singari mashhur oqinlar ko’plab asarlarini o’zlari ham ijod qilishgan. Masalan, Maxambet O’temisovning “Isatay Taymanov”
dostonida xalq qo’zg’olonchilarining
boshlig’i, ozodlik va mustaqillik uchun kurashda qahromanlarcha holok bo’lgan Taymanov obrazi tasvirlangan.
Qozoqlarda xalq baxshilarining bir-biri bilan aytishuvi musobaqalarga aylangan. Ana shu aytishuvlarda ularning talanti, mahorati
aniqlanadi. Mashhur oqin Birjon Sol
bilan oqinalardan Soraning aytishuvi yoki Suyunboy baxshi
bilan Ko’nekeyning aytishuvlari xalq orasida keng tarqalgan. Bu aytishuvlar hyech qanday
tayyorgarliksiz, eksproment (badiha) tarzida o’tkazilar edi. Baxshilar qancha tez va qiziqarli qilib she’r to’qisa, o’shanga qarab baxolangan.
Hasan Qayg’u haqidagi rivoyatlar qoraqalpoq, no’g’ay, qirg’iz va qozoq kabi turkiy xalqlar folklorida ham uchraydi. Ularda tasvirlanishicha, bu oqin butun umrini xalq baxt-saodati uchun, uning tinchligi uchun bag’ishlagan. U o’z el-yurtining kelajagi uchun doimo bezovta bo’lib qayg’urib yashagan. Shuning uchun ham uning nomiga «Qayg’u» laqabi ham qo’shib aytiladi. U o’zining Jelmoya tuyasi bilan yurtni kezib yuradi, qozoqlarga yaxshi yaylovlar izlab Xitoy, Kashg’ar, Qo’qon, Xiva, Buxoro, Eron kabi joylarda bo’ladi.
Rossiyaning
chegarasigacha bo’lgan joylardan el yurti uchun
ma’qul joylar izlagan degan rivoyatlar bor. Uning yashagan davrini XV-XVI
asrlar deb taxmin qilinadi. U birinchi qozoq
oqinlaridan bo’lib, Hasan Jirov nomi bilan ham mashhur bo’lgan.
Ma’lumki, jirovlar folklor bilan yozma
adabiyot o’rtasida ko’prik vazifasini o’tagan. Ular qozoq yozma
adabiyotining shakllanishiga juda katta hissa
qo’shgan.
Hasan
Qayg’u Jonibek xon davrida yashagan, u
ayrim she’rlarida Jonibekka nasihat qilib,
turkiy xalqlarni birlashtirib, inoq bo’lib yashasang, hyech qanday dushman senga teginolmaydi deydi. Shoirning «Nega
bilmaysan», «Qayli, qayli zomonlar», «Ey xon, men senga aytsam», «Xo’sh, omon bo’l,
Jonibek, endi meni ko’rmaysan» kabi ko’shiqlari juda mashhur bo’lib, hozirgacha
o’zining badiiy qimmatini yo’qotgani yo’q. XU-XU1 asrlar qozoq xalqi tarixini
biz Hasan Qayg’u va u bilan zamondosh bo’lgan jirovlarning asarlari orqali
bilib olamiz.
XUSh
asr qozoq xalqi tarixida katta o’zgarishlar bo’lib, uning territoriyasiga bir
tomondan jungarlar va xitoylar, ikkinchi tomondan ruslar bostirib keldi. Qozoq urug’larining o’zaro urushlari ham xalqning tinkasini quritib yubordi. Bu davrda
xon Ablay markazlashgan davlat qurishga
harakat qildi. Rossiya asta-sekin qozoqlarning
kattagina territoriyasini bosib ola boshladi. Ana shu voqialar qozoq okinlarining yetakchi mavzusiga aylandi. Mashhur oqin Buxor Qalkamonov ijodida
ham ana shu o’zgarishlar o’z aksini
topgan.
Buxor jirov Qalkamanov ((1693-1787) qozoqlarning Arg’in
urug’idan bo’lib, Qalkaman botirning o’g’lidir. Buxor Jirov ham katta urug’ boshliqlaridan biri bo’lib,
Ablayxonning eng ishonchli biylaridan bo’lgan.Ayrim ma’lumotlarga qaraganda xon
Ablay doimo Buxor Jirovdan maslahat olib turgan. Bu oqin o’sha davrdagi davlat siyosatiga katta ta’sir ko’rsatgan.
Uning «Ey Ablay», «Qayerga ketayapsiz, kareylar», «Bu dunyoda hyech narsa abadiy emas»,
«Istagim», «Galdek-seren bilan urush», «Qarilik haqida» kabi ko’plab she’rlari
yetib kelgan.
Masalan,
u «Ablay» nomli she’rida xonni
ruslarga qarshi katta jangga
tayorlanayotganini qoralaydi. Bu jangda ko’p begunoh qonlar to’kiladi, yaxshisi
ruslar bilan kelishish kerak degan taklif kiritadi. Xon Buxor jirovning gapiga
kirib ruslar bilan tinchlik
shartnomasini tuzadi.
Shu bilan birga, Buxor Jirov xalqni qanday qilib bo’ysindirish kerakligi haqida xonga maslahatlar beradi. Ablay tomonidan quvg’in qilingan Karey urug’iga murojaat qilib, xonning buyrug’ini so’zsiz bajarish kerak degan fikrlarni aytadi. Buxor Jirov she’rlarida ham, siyosiy faoliyatida ham qozoq xalqi urug’larini birlashtirishga harakat qilgan. Ablayxon boshchiligida markazlashgan, kuchli qozoq davlati qurish uchun Buxor Jirov «Istagim» she’rida xalqqa murojaat qiladi. 1723-1744 yillarda jungarlarning bostirib kelishi qozoq davlatining tarqalib ketish xavfini tug’dirdi.
Ana shunday qaltis vaziyatda xon Ablay Buxor Jirov maslahati bilan juda to’g’ri
siyosat olib borib, qozoq davlatchiligini saqlab qolishga muvaffaq bo’ldi.
Shoirning
«Qariliq haqida» she’rida inson hayoti haqida ko’pgina falsafiy fikrlar bayon etilgan. Yoshlik va keksalik, xayot va o’lim, ezgulik va
yovuzlik haqida hikmatli fikrlar yuritiladi. Buxor Jirovning ko’pgina asarlari bizgacha yetib
kelmagan. Yetib kelgan ozgina she’rlaridan ma’lumki, u juda talantli, falsafiy
shoir bo’lgan. Bu she’rlar badiiy tomondan ham yuksak darajada yaratilgan.
Maxambet O’timisov (1804-1846) qozoq xalqining talantli isyonkor shoirlaridan biridir. Ma’lumki, 1836-1937 yillarda qozoq xalqining juda katta qo’zg’olonlari bo’lib, xalq zulmga bosqinchilarga qarshi ko’tariladi. Ana shu qo’zg’olonga rahbarlikni Isatay Taymonov boshqargan.
Mashhur oqin
Maxambet O’timisov ana shu Isatoy botirning
eng yaqin yordamchisi, safdoshi bo’lgan. Maxambetning she’rlarida ona-vatanga
va xalqiga muhabbat birinchi o’rinda turadi. Shoirning «Nima yaxshiroq»,
«Bundan menga nima foyda», «Isyonga chorlov» kabi she’rlarida bu yaqqol ko’zga
tashlanadi.
Uning
ko’pgina she’rlari Isatoy Taymonovga bag’ishlangan bo’lib, bularda qo’zg’olonchilarning
ko’rsatgan qahramonliklari va jasoratlari kuylangan. Ayniqsa Isatoy botirning
el-yurt baxti uchun ko’rsatgan jonbozliklari ko’tarinki ruxda tasvirlangan.
Bular shoirning «Isatay jangi», «Qahramon», «Lochinim», «Isatoy vasiyati», «Yomg’irli
kun» kabi she’rlarida o’z aksini topgan. Qo’zg’olon bostirilgach, Maxambet
biroz vaqt yashirinib yuradi. Lekin u xoin va sotqinlar tomonidan o’ldiriladi.
Shoir hammasi bo’lib 42 yil yashadi. Ana shu davrda u qozoq xalqi tarixida o’chmas qahramon bo’lib qoldi.
Shoir haqida «Isatoy va Maxambet» nomli doston ham yaratilgan.
Bu
davrda Sherniyaz oqin va Almajon Azamatova kabi shoirlar ham yashab o’tgan.
Sherniyaz qozoq xalqining eng sevimli shoirlaridan biridir. U ham Isatay
boshchiligidagi qo’zg’olonda qatnashgan. Isyon bostirilgach esa Maxambet shoir
bilan birgalikda yashirinib yurgan. Keyin o’zi Boymuhammad xonga borib gunohini kechirishni so’raydi. Xon
Sherniyozni saroyiga ishga oladi. Xon uchun ana shunday, uni maqtaydigan oqin
kerak edi. Sherniyaz Isatoy haqida, Boymuhammadxon haqida qo’shiqlar, dostonlar
to’qigan. Uning «Qozibiy va Alen to’raga», «Termalar», «Hayot haqida» she’rlari
bizgacha yetib kelgan.
Almajon Azamatova qozoq ayollari ichidan chiqqan mashhur shoira bo’lib, uning «Yetim» degan dostoni bizga meros bo’lib qolgan. Bu dostonda qozoq xalqining X1X asrning birinchi yarmidagi og’ir hayoti, o’z baxti va haq-huquqi uchun olib borgan kurashlari aks ettirilgan. Shoiraning bu dostoni avtobiografik asar bo’lib, asosan o’z boshidan o’tgan voqyealar hikoya qilinadi.
O’zining zo’r ijrochilik mahorati bilan shuxrat topgan oqinlardan biri Janbul Jaboyev edi. U mashhur Suyunboy
baxshining shogirdi bo’lgan. U og’zaki ijod namunalaridan ko’plarini yoddan
aytib, shu bilan birga o’zi ham ko’plab asarlar ijod qilgan. Uning
“Kambag’alning sho’ri”, “Sholtaboyga”, “Mirzabek volostining boshlig’iga”, “Qodirboyning iti” nomli asarlari xalq orasida katta
shuxrat topgan.
X1Xasrining
ikkinchi yarmidagi qozoq adabiyotiga talantli shoirlar kirib keldi. Bu davr qozoq
adabiyotida ikkita oqim ko’zga tashlanadi. Birinchisi, realistik
ma’rifatparvarlik oqimi bo’lsa, ikkinchisi diniy-ma’rifiy yo’nalishdir.
Diniy
– ma’rifiy oqim vakillari bo’lgan Shortanbay, Abubakir, Numon kabi shoirlar
ijodida o’zlari yashayatgan davrdan, siyosiy tuzimdan norozilik motivlari ko’proq ko’zga tashlanadi. Ular qadimgi
qozoq xalqi urf-odatlari, an’analarining unutilib borayotganligidan bezovta bo’lib
she’rlar yozdi. Zamondan norozilik, adolatsiz tuzumga nafrat, nadomat motivlari
ular asarlarining yetakchi g’oyalari edi. Bu davrda Qozog’istonning barcha
xududlari Rossiyaga qo’shib olindi. Qozoqlar yeriga ko’plab ruslar ko’chib
keltirildi. 1868 yilda Rus imperiyasining Orenburg va G’arbiy Sibir
guberniyalarining cho’l zonalarini mustahkamlash haqidagi maxsus formoni e’lon qilindi. Bu farmonga
muvofiq butun qozoq yurtini boshqarish ruslar qo’liga o’tdi. Qozoqlarning xon
va sultonlari davlatni boshqarish huquqidan amalda maxrum qilindi. Mamlakatda
ruslashtirish siyosati olib borildi. Ana shu o’zgarishlar ko’pgina qozoq
ziyolilarining tushkinlikka tushishiga sabab bo’ldi. Qadimgi feodal
aristokratiyaning roli pasayishi, yangi kapitalistik munosabatlarning
shakllanishi bu davr qozoq adabiyotida o’z aksini topdi. Shuning uchun Abubakir
shoir o’z she’rlarida mamlakatni past tabaqadan bo’lgan qullar va kofirlar boshqarmoqda.
Bular yurtni vayronaga aylantiradi, chet elliklarga tolon-taroj qilish
imkoniyatini ochib beradi. Chunki bularning qonida yurtni boshqarish qobiliyati
yo’q, deb asarlar yozdi. Kishilarni qozoq milliy urf-odatlarini, Islom dinini qadrlashga,
ularga rioya qilishga chaqirdi. Bu davr qozoq adabiyotidagi realistik
ma’rifatparvarlik oqimi vakillari Ibray Oltinsarin, Abay Kunonboyev, Cho’qon
Valixonovlar ijodida esa demokratik tamoyillar, yangiliklarni targ’ib qilish,
Yevropa madaniyatiga xayrixoxlik seziladi.
Qozoq xalqining ana shu boy og’zaki ijodi, uning yozma adabiyotining shakllanishiga katta ta’sir qildi. Qozoq klassik adabiyotining asoschilari Cho’qon Valixanov, Ibray Oltinsarin, Abay Qo’nanboyevlar ijodi qozoq xalqi og’zaki ijodi bilan yozma adabiyotining o’rtasida ko’prik vazifasini o’tadi. Bu shoirlar bir tomondan, mashhur oqin bo’lgan, ikkinchi tomondan esa buyuk ma’rifatparvarlar edi.
Ular demokratik yo’nalishdagi qozoq adabiyotining asoschilari
edi. XIX asrning boshlarida qozoq cho’llarining
bir qismining Rossiyaga qo’shib olinishi
natijasida xalq hayotida muhim o’zgarishlar
sodir bo’ldi. Progressiv dunyoqarashdagi fikrlarga ega bo’lgan
rus intelligensiyasining ta’siri natijasida mahalliy qozoq ziyolilari ham shakllana boshladi.
Cho’qon
Valixanov (Muhammad Xanafiy) (1835 – 1865) qozoq
xonlaridan bo’lgan Ablayning avlodiga mansubdir, uning otasi Chingiz qozoq
sultonlarining boshlig’i bo’lgan. Cho’qon Ko’kchatov viloyatining Qo’shmurin
degan joyida tug’ilgan. Dastlab musulmoncha maktabda, keyin 1847 yilda Omsk shahridagi
kadetlar korpusiga o’qishga kiradi. 1853 yilda kadet korpusini muddatdan oldin
muvaffaqiyatli bitirib, rus armiyasida ofiser bo’lib xizmat qiladi.
U
tarix, georafiya, etnografiya fanlarini mustaqil ravishda chuqur o’rgandi. 1856
yilda ruslar tashkil qilgan ekspedisiyada qatnashib, qirg’iz xalqi
urf-odatlarini, folklorini yozib oldi. Cho’qon «Manas» eposining mazmunini qadimgi
qo’shiqlarni, afsona va rivoyatlarni birinchi bo’lib yozib oldi. Qirg’iz xalqining
o’sha davrdagi iqtisodiy ahvolini, maishiy turmushini atroflicha o’rgandi.
1956
yil Cho’qon Valixonov rus davlatining Kuljadagi savdo ishlari bo’yicha vakili bo’lib
tayinlanadi. U shu ulkaning etnografiyasini o’rgandi. U harbiy ishlardan voz
kechib, Sharq xalqlari tarixi, adabiyoti, etnografiyasi bilan shug’ullandi. U
1957 yilda Rossiya geografik jamiyatining haqiqiy a’zosi qilib saylanadi. 1858
yilda u Qoshqarni tekshirish uchun tuzilgan ekspedisiyaga boshliq bo’ldi. Olti
oy ichida uyg’ur tilini urganib, shu ulkaning tarixi, geografiyasi,
etnografiyasi bo’yicha juda katta material to’pladi, ko’plab eski Sharq qo’lyozma
kitoblarni Peterburgga olib keldi.
1860
yilda Cho’qon Rossiya Harbiy ministrligi topshirig’i bilan Buxoro va Issiqko’lning
geografik kartasini tuzdi va «Oltisharning holati haqida» nomli kitobini
nashrga tayyorladi. U Mashhur yozuvchi M.Dostayevskiy bilan do’stlashdi. 1961
yilda kasalligi tufayli Peterburgdan ketib, o’z yurtida ma’rifatni yoyishga harakat
qildi. U «Qirg’izlarda shamanchilik ildizlari», «Qozoq, qirg’izlar shajarasi»,
«Katta qirg’iz-qaysoq o’rdasi afsona va rivoyatlari» kabi maqolalarini yozdi.
1864
yilda Cho’qon Valixonov general Chernyayevning harbiy ekspedisiyalarida
ishtirok etdi. Avliyo otaning, Toshkentning ruslar tomonidan bosib olinishidagi
xunrezliklardan norozi bo’lib, bu
ekspedisiyani tark etadi. Cho’qon Valixanovning ilmiy faoliyatidan ruslar O’rta
Osiyoni bosib olish uchun foydalanganini, uning o’zi tasavvur ham qilmas edi. U
juda qisqa, bor yo’g’i 30 yilcha umr ko’rdi, xolos. Lekin ana shu qisqa umrida qilgan
ishlari bilan qozoq xalqi tarixida talantli olim, iste’dodli yozuvchi, buyuk
ma’rifatparvar sifatida mashhur bo’lib qoldi.
Yana
bir qozoq ma’rifatparvari Ibray
Oltinsarin (1841 - 1889) Kustanay
viloyatida tug’ilib voyaga yetdi. U Orenburg shahrida ochilgan rus-qozoq maktabida o’qidi. Ma’lum muddat
kotiblik qildi, keyin esa o’qituvchilik kasbini tanladi. Ibray eski
maktablarning talabga javob bermay qo’yganligini bilib, o’zi yangi maktablar
ochdi, ularga yangi darsliklar yozdi. U butun ilmini, kuch-qobiliyatini qozoq
xalqini savodli, ongli qilishga bag’ishlagan ma’rifatparvar insondir. Ibray
Oltinsarin ruslarning ilg’or maorif sistemasidan foydalanib, uni qozoq
maktablariga birinchi bo’lib tadbiq etdi. 1864 yili yangi qozoq maktabi ochib,
unda o’zi o’qituvchilik qildi. Bu maktab juda yaxshi natijalar berganidan
I.Oltinsarinning nomi tezda butun qozoq eliga tanildi. 1887 yilda Irg’izda qozoq
qizlari uchun birinchi internat-maktab ochib qozoq xalqi tarixida birinchi bo’lib
ayollar uchun maorif masalasini ko’tarib chiqdi.
Ibray
Oltinsarin «Qozoq xrestomatiyasi» nomli kitob yozib, unda yosh bolalar dunyoqarashiga mos ko’plab
yengil she’rlar, hikoyalar to’plangan edi. Bunga rus va jahon adabiyoti namunalarida ham asarlar
kiritilgan edi. «O’rmakchi, chumoli va qaldirg’och» nomli hikoyada mehnat
kishini baxtli qilishini, yalqovlik
esa insonni tubanlikka yetaklashini obrazli qilib tushuntirib
berdi. Uning «Saxiy Xotamtoy» hikoyasida
esa halol mehnat qilib, non topish kishining eng yaxshi fazilati deb xulosa
keltiriladi. Bu Navoiyning «Xotamtoy hikoyati»dan ta’sirlanib yozilgani bilinib
turibti. Uning «Dono qiz» nomli hikoyasida
otasi podshoning g’azabiga uchrab qo’li kestirilayotgan paytda, podshoga
iltijo qilib, otam o’rniga mening qo’limni kesinglar, chunki u bizning
oilamizning yagona boquvchisi, degan qizning taqdiri hikoya qilinadi.
Bulardan tashqari «Ona va o’g’il»,
«Hasan va Husan», «Og’riqdan ham, og’ir qayg’u» kabi hikoyalari ham ahloqiy-tarbiyaviy
mavzuda yaratilgan edi. U bolalarga atab ko’plab asarlar yozdi va chet el adabiyotidan ham anchagina
asarlarni tarjima qildi. Yozuvchining «Qipchoq Saidqul» nomli hikoyasida ham o’troqlashib
borayotgan qozoqlarning hayotida mehnatning roli haqida gap boradi. Ibray
Oltinsarinning yana bir xizmati, u qozoq poeziyasida she’riy yo’lda yozilgan
masallar janriga asos soldi. Bunda u rus yozuvchisi I. Krilov an’analaridan
foydalandi. Shoirining «Yoz», «Daryo», «Yoz kelmoqda» nomli
she’rlari peyzaj lirikasining go’zal
namunalari bo’lib hisoblanadi. U siyosiy va didaktik xarakterdagi she’rlar
yozib, bu sohada ham birinchilardan bo’ldi.
Xullas,
I.Oltinsarin o’z ijodi bilan qozoq adabiyotida realistik metodning
shakllanishiga katta hissa qo’shdi.
XIX
asr qozoq adabiyotining, umuman, qozoq
klassik adabiyotining eng yirik arbobi
Abay Qo’nanboyev (1845-1904) hisoblanadi.
Abay ijodi qozoq adabiyotining cho’qqisidir.
Qozoq xalqi Abay
yaratgan asarlar orqali birinchi bo’lib dunyoning falsafiy fikrlari
bilan tanishishga muyassar bo’ldi. Shoir ijodi Sharq va G’arb
adabiyotining sintezlashgan holatidagi
novator adabiyotdir. U qozoq
adabiyotining asoschisi bo’lish bilan birga, qozoq adabiy tilining ham
asoschisidir. O’zbek adabiyotida Navoiy,
Turkman adabiyotida Mahtumquli
Ozarboyjon adabiyotida
Fuzuliy qanday rol o’ynagan bo’lsa,
qozoq adabiyotida Abay ham xuddi shunday rol o’ynadi. Abay qozoq poeziyasini yangi realistik yo’nalishga
boshlagan novator shoirdir. Shoir ijodining an’anasi sifatida keyinchalik qozoq
adabiyotida tanqidiy realizm tomir otdi. Abay buyuk demokrat va ma’rifatpar shoir sifatida o’z davrining ilg’or g’oyalarini asarlarida targ’ib etdi. Abay ijodiy
faoliyati haqida juda ko’plab ilmiy
ishlar qilingan. M. Avezov «Abay», «Abay
yo’li» nomli to’rt tomli roman
epopeyasini yozdi. Qozoq adabiyotshunosligida
maxsus «Abayshunoslik» bo’limi paydo bo’ldi. Bularning barchasi buyuk
shoir ijodining qozoq xalqi madaniyati
tarixida nechog’li rol o’ynaganidan dalolat beradi.
Abay
Semipalatinsk viloyatida shu o’lkaning og’a-sultoni biy Qunonboy oilasida tug’ilib
voyaga yetdi. Uni yoshligida eski musulmon maktabida va madrasada o’qitdi.
Keyin uch yil rus maktabida o’qidi. Qattiqqo’l otasi uni o’z o’rniga tayyorlash
maqsadida davlatni boshqarish ishlariga
tortdi. Lekin Abayda bunday ishlarni bajarishga umuman havas yo’q edi. U mustaqil o’qib bilim oldi,
rus tilini o’rgandi. Semipalatinskka
surgun bo’lib kelgan rus progressiv
ziyolilari bilan yaqin munosabatda bo’ldi.
Abay
she’rlari xalqni g’aflat uyqusidan uyg’otishga, o’z haq-huquqini himoya qilishga
da’vat etardi. U jamiyatdagi illatlarning ildiziga bolta urib, ularning qayerga
borib taqalishini ko’rsatib berdi. Xalqning o’z huquqini tanishi esa
amaldorlarga hyech ham yoqmaydi. Shuning uchun Abayni bir tomondan rus
akkupantlari, ikkinchi tomondan maxalliy feodal amaldorlar siquv ostiga oldi.
Uning uylarini bir necha marta tintuv qildi, turli tuhmatlar uyushtirdi.
Abay she’riyati rangba-rang va turli mavzularda yozilgan. Qozoq xalqi og’zaki ijodidagi o’lanlar, aytishuvlar bilan hamohangdir. Uning muhabbat lirikasi Sharq she’riyatining go’zal namunalaridan ta’sirlanib yozilganday tuyulsada, unda halqchillik va dardchillik kuchli ko’zga tashlanadi. Olti va sakkiz qatorlik qisqa va mazmunli go’zal she’rlarda shoir o’quvchiga ta’sir qiladigan, uning his- tuyg’usini qo’zg’atadigan fikrlarni bayon etadi. Shoirning bunday she’rlarida rus, umuman, Yevropa she’riyatining an’analarini sezamiz. «Jim-jim ko’nglim, jim ko’nglim» degan misralar bilan boshlanuvchi she’rlari esa qandaydir tomoni bilan Sharq tasavvuf she’riyati an’analarini eslatadi. Chunki bu she’rda shoir insonning ko’ngli, nafsi nimalarni tilamaydi. Uni jilovlash lozim, aks holda insonni xarob qiladi, degan fikrlarni aytadi. Abay she’riyati sinchiklab tahlil qilinsa, unda Ahmad Yassaviy she’riyatining an’analari ham anchagina ekanligiga iqror bo’lamiz.
Shoir «Ey muhabbat», «Yigitlar», «Ko’zimning
qorasi», «Sho’rli qozog’im», «Ilm urgan»
kabi she’rlarida ishq, vatan, ma’rifat mavzularini targ’ib qildi.
Ma’lumki,
Abay serqirra ijodkor bo’lib, uning adabiy merosida bir qancha dostonlar ham mavjud. U «Iskandar» «Ma’sud»,
«Azim afsonasi», «Vadim» kabi dostonlar ham yozgan. U «Ma’sud» nomli dostonida
«Ming bir kecha» ertagidagi afsonalarga murojaat qildi. Asar voqialari Bog’dod
va uning atrofida bo’lib o’tadi. Dostonda Ma’sud nomli halol va pokiza
yigitning bir qariya cholni qaroqchilardan himoya qilib mardlik va jasorati ko’rsatgani,
buning evaziga qariya unga pul taklif qilganda, u rad etib bu ishni savob
uchun, odamgarchilik uchun qilganini aytadi. Ma’sudni qariya yaxshi tilaklar
bilan duo qiladi. Xalqdagi «oltin olma, duo ol» degan maqolga rioya qilgan Ma’sud keyinchalik adolatli shoh
bo’lib yetishadi. Aslida bu duo qilgan qariya Xo’jai Xidir edi.
Dostonda
ana shu rivoyat asosiy mavzu qilib olinib, Abay uni o’z zamoniga moslab o’zgartirishlar
kiritgan. Ma’sud qandaydir arab yigiti emas, balki o’quvchi ko’z oldida oddiy,
mard, qozoq yigitiday gavdalanadi. Shoir o’z gumanistik g’oyalarini shu tarzda
targ’ib qildi.
Uning
«Azim afsonasi» nomli dostoni ham «Ming bir kecha» syujetidan olingan.
Ertakdagi «Hasan zargar qissasi» shoir tomonidan o’zlashtirilib, Hasan ismi o’rniga
Azim nomi berilgan. Bunda ezgulik bilan yovuzlik, haqiqat bilan yolg’on,
ma’rifat bilan jaholat o’rtasidagi konfliktlar ko’rsatilgan. Yovuz chol
yosh yigit Azimni jodu qilib, boshiga ko’p
kulfatlar soladi. Azimdagi oq ko’ngillik, mardlik, to’g’rilik barcha yovuz
kuchlar ustidan g’olib kelishiga yordam beradi. Asar tugallanmay qolgan.
Ma’lumki,
Iskandar Zulqarnayn haqida Sharq adabiyotida juda ko’plab asarlar yaratilgan.
Nizomiy, Xisrav Dehlaviy, Navoiylarning Iskandar haqidagi dostonlari bunga
misol bo’la oladi. Shoir Abay ham ana shu an’analarni davom ettirib, «Iskandar»
nomli doston yozgan.
Lekin Abay bu dostonida Iskandarni maqtamasdan, uni tanqid qilish yo’lidan bordi. Asarda Filip o’g’li Iskandarning qo’shni mamlakatlarni bosib olgani bilan qanoatlanmay, katta qo’shin to’plab butun dunyoni bosib olish uchun harakat qilgani, biroq oqibatda bu ishning uddasidan chiqmagani hikoya qilinadi. Iskandar o’z qo’shini bilan jazirama cho’lni kesib o’tib, bir toqqa duch keladi. Tog’ning darasiga kirishda katta oltin darvoza unga to’siq bo’ladi. U qancha urinmasin bu darvozani buzib, narigi tomonga o’tolmaydi. Iskandarning jahli chiqib, darvozani och, men butun dunyo hukmdori Iskandar bo’laman, deydi. Darvoza ortidan esa, bu xudoga olib boriladigan yo’ldagi darvoza, senga esa mumkin emas, degan sado keladi va Iskandarga darvoza ortidan suyak tashlaydi. Bu suyak juda og’ir edi. Uni hyech narsa ko’tara olmaydi.
Bu sirning ma’nosini Iskandarning ustozi
Aristotel yechadi. U tarozi pallasining bo’sh qismiga bir qisim tuproq
tashlaganda, suyak turgan pallasi yuqoriga ko’tarilib ketadi. Abay insondagi
ochko’zlikni, dunyoga to’ymaslikni tanqid qilib, uni bir qism tuproq to’ydiradi,
degan naql bilan dostonni tugallaydi. Ana shu Iskandar hayotidan olingan bir lavha juda katta tarbiyaviy ahamiyatga ega.
Bu ham buyuk shoir Abayning ko’p qirrali olmos iste’dodidan xabar beradi.
Abay
qozoq adabiyotida prozaning rivojlanishiga ham munosib hissa qo’shdi. U o’zining
mashhur «nasihatlar»ini nasriy yo’lda yozdi. Bu asar Abay ijodida alohida o’rin
tutadi. Buni shoirning o’ziga xos falsafiy traktatlari deb atash mumkin. Bunda
donishmand shoirning hayot haqida, qozoq xalqi va uning turmushi to’g’risidagi qarashlari
ifodalangan. Inson hayotining turli tomonlariga oid voqyealar haqida mushohada
yuritiladi. Masalan, kitobni qanday mutolaa qilishdan tortib, insonning bu
dunyoda yashashdan maqsadi, xalqlarning ahvoligacha ma’lumot beradi.
Abay
ko’pgina asarlarni qozoq tiliga tarjima qildi. u rus adabiyotidan
A.S.Pushkinning «Yevgeniy Onegin» she’riy romanidan parchalar,
M.Yu.Lermentovning 26 she’rini, I.A.Krilovning 20ta masalini qozoq tiliga ag’daradi.
U Lermontovning “Xanjar”, “Yelkan”,
“Terek tuhfasi” kabi she’rlarini “Demon” poemasidan parchalarni juda mahorat
bilan sodda, tushunarli tilda tarjima qildi. “Yevgeniy Onegin”ni esa Abay erkin
tarjima qilib, uning mazmunini qaytadan qozoqlarga tushunarli qilib berdi. Bu
sharq adabiyotidagi nazira bog’lash usuliga yaqin turadi. Abay bu tarjimasi
bilan o’z Oneginini, o’z Tatyanasini yaratdi. Qozoq oqinlari Tatyananing sevgi
iztiroblariga to’la bo’lgan Oneginga maktubini xalq o’rtasida o’lan singari
kuylab yurgan. Abay o’z tarjimalari bilan X1X asrdagi buyuk rus adabiyotini o’z xalqi orasida targ’ib qiladi.
Abayning o’g’illari Mag’avi va Oqilbeklar
ham otasining yo’lidan borib bir qancha asarlar yaratib, qozoq adabiyotining
rivojlanishiga o’z hissalarini qo’shgan.
Abayning lirik she’rlari turli mavzularda yozilgan. Lekin ularning ko’pchiligini
ilm-hunar o’rganishga, savodli bo’lishga chorlovchi ma’rifatparvarlik ruhidagi
she’rlar tashkil etadi. Bu fikrlarimizni shoirning quyidagi misralari
ham isbotlaydi.
Yoshlikda bilim izlab yugurmadim
Hayron bo’ldim, biroq yuz o’girmadim,
Ulg’ayganda qarasam, qo’lim quruq,
Kechikib qo’l cho’zdimu, ulgurolmadim
Izlasam, bo’larmidim shunchalik xor?
Abayning muhabbat lirikasi ham samimiy va jozibali misralarda bitilgan.
U halq qo’shiqlariga yaqin, sodda va ravon
misralarda yozilgan.
Berdim salom, qalamqosh
Senga qurbon mol ham bosh.
Seni o’ylab tunu kun,
Oqar ko’zdan qaynoq yosh.
Asil odam aynimas
Ishq o’tidan qayrilmas,
Ko’rsam ham, ko’rmasam ham,
Ko’ngil andan ayrilmas.
Abay qozoq she’riyatida
birinchi bo’lib, realistik doston janrini olib kirdi. Uning “Iskandar” va
“Mas’ud” nomli dostonlarida zamondoshlarini hayojonga solib turgan ko’pgina
muammo va masalalarni ko’tarib chiqdi. U odob-ahloq ma’naviyat va ma’rifat haqida doimo qayg’urib yozdi. Ma’riftli zamonni qanday qurish yo’llarin axtardi, adolatli tuzumda yashaydigan
jamiyatni orzu qildi.
Abay Qozoq prozasining
rivojlanishiga ham o’zining katta hissasini qo’shdi. Uning
“Nasixat” nomli asari kichik-kichik didaktik hikoyatlardan ibrorat. Ularda
Abayning ilg’or ijtimoiy-siyosiy qarashlari va
falsafiy mushohadalari o’z aksini topgan. Abay ijodiga rus adabiyotining
ta’siri katta bo’ldi. Shoir Pushkinning “Yevgeniy Onegen” romanidan ayrim
boblarni qozoq tiliga tarjima qildi. Bu esa qozoq adabiyotida chet tilidan qilingan birinchi
tarjima edi. Abay rus imperiyasining bosqinchilik
siyosatini qoraladi va unga qarshi o’z asarlarida fikrlar bildirdi. Lekin ikkinchi
tomondan progressiv Rossiya ham bor ekanligini ta’kidlab, undan ibrat olish, qozoq xalqini jaholatdan qutqaradi deb bildi.
Abay O’rta Osiyoda yashovchi turkiy xalqlari ichida o’zbeklarni
ma’naviyat va ma’rifat tomondan ilg’or xalq deb bilib, o’z
yurtdoshlariga ibrat qilib ko’rsatdi. Shu bilan
birga o’zbeklarning iqtisod sohasidagi yutuqlaridan ham o’rnak olish kerakligini uqtirdi.
Shunday qilib, qozoq ma’rifatparvorlari Cho’qon Valixanov, Ibrat Oltinsarin va Abay Qo’nanboyevlar ijodi qozoq yozma adabiyotining shakllanishiga katta hissa bo’lib qo’shildi. Bu yozma adabiyot realistik san’at yo’nalishida
vujudga keldi va XX asr qozoq adabiyotining
rivojlanishiga poydevor bo’lib xizmat qildi.
1. Qaratoyev M. “Kazakskaya literatura” . Moskva. 1980.
2. Abay Qo’nanboyev. Asarlar.
T., 1980.
3. Ch.Aytmatov, M.Shaxanov. Cho’qqida qolgan ovchining ohizori.
T., 1999.
4. S.Sayfullin. Mashaqqatli yo’l. T., 1984.
5. M.Avezov. Abay.
Roman. T., 1968.
QOZOQ ADABIYOTI
Reja: 1. Qozoq xalqi tarixi haqida. 2. Xalq og’zaki ijodi namunalari. 3. Qozoq demokratik adabiyoti. 4. Abay Qunonboyev ijodi. |
|