TOTAR XALQ ADABIYOTI
Reja:
1. Totar xalq og’zaki ijodi.
2. Yozma adabiyotning shakllanishi.
3. Totar adabiyotida realistik tendensiyalar.
4. Hozirgi zamon totar adabiyoti.
Tayanch
so’z va iboralar: Shoir G’ali, «Yusuf va
Zulayho», arab va fors adabiyoti ta’siri, XIX asr totar adabiyoti,
roman, drama, novellalarning paydo bo’lishi, Abdulla To’qay, Hodi To’qtash,
Muso Jalil.
Totarlar
qadimgi boy madaniyatga ega bo’lgan
xalqlardan biri sanaladi. Qozon totarlarining yozma adabiyoti IX asrlarda
shakllangan. Bu yozma adabiyotning ilk namunalari xalq og’zaki ijodidagi ayrim dostonlarning yozib olinishi bilan boshlangan.
Shulardan biri G’ali nomli shoirning «Yusuf va Zulayho» dostonidir. Bu diniy -
falsafiy qissa bo’lib, o’zbek
adabiyotidagi «Yusuf va Zulayho» bilan hamohangdir. Keyinchalik Mahmud Bulg’oriyning
«Nahj-ul-farodis» va Muxammaddiyorning «To’hfayi mardon», «Nuri Sodur»
kitoblari yozildi. Bu asarlar fors va arab adabiyoti ta’sirida yozilgan edi.
Sharq adabiyotining ta’siri XIX asrgacha
bo’lgan ijodkorlarda davom etdi.
Totar
xalqi tarixi dashti qipchoq va
1552 yilda Ivan Grozniy Qozonni bosib oldi, ikki yil o’tgach, Astraxan ham
ruslar tomonidan bosib olindi. Ana shundan boshlab Totar madaniyati tarixida
tanazzul davri boshlandi. Oradan 250 yil o’tgach, ya’ni 1780 yilda rus
imperatori Yekatirina P totarlarga ma’lum darajada demokratiya – erkinlik
berdi. Totar tilida o’qish, islom diniga
erkinlik, mahalliy tilda maktab va madrasalar ochish kabilarga ijozat berildi.
Totarlarning Turkiston bilan yana aloqasi tiklana
boshladi. Juda ko’plab totar yoshlari Buxoroga kelib diniy madrasalarda taxsil
olib ketardi.
Ana shunday shoirlardan biri Abduraxim O’tiz
Emaniy (1754-1834) totar she’riyatida o’ziga xos burilish yasagan. U o’z
ijodida xalq turmushi haqida, ijtimoiy hayotdagi turli voqyealar haqida ko’plab asarlar
yozdi. U Buxoro shahrida o’n yil yashagan. Ana shu davr haqida «Dar bayoni sarguzasht» nomli doston yozgan. Bu
dostonda XUSh asr oxiridagi Buxoro, Farg’ona, Afg’oniston, Xorazm kabi
joylardagi ijtimoiy muhit, xalqning turmushi,
urf-odatlari haqida ko’plab ma’lumotlar bergan. O’tiz
Emaniy «Yusuf va Zulayxo» nomli Sharqda mashhur bo’lgan dostonni totar tiliga tarjima qilib, uning ba’zi joylarini totar urf-odatlariga
moslab ishlab chiqdi.
Totar ma’rifatparvar shoirlaridan biri
Abulmalik Pisboviy Qarg’ali (1782-1826) ham Buxorada
tahsil olgan. U Buxoraning mashhur mudarrisi Niyozquli Turkmaniy qo’lidan saboq oldi. Juda ko’plab totar ziyolilari ana shu mudarris qo’lida tarbiyalangan. Qarg’ali Buxoroning Turkiyadagi elchisi Muhammad Yusufga kotib bo’lib
ancha vaqt ishlagan. Ana shu davrda u bir
qancha Yaqin Sharq mamlakatlariga sayoxatlar
uyushtirgan. Shu sayoxatlar taassuroti asosida «Tashakkur», «Saxroda» kabi
asarlar yozildi. Keyinchalik X1Xasr boshlaridagi Totar adabiyotining yaxshi
namunalaridan bo’lgan «Tarjimai Hoji Abulmalik» kitobi maydonga keldi.
Shu davrda yashagan
ma’rifatparvarlardan biri Shaxobiddin Marjoniy edi. Taniqli totar yozuvchisi Olimjon Ibrohimov Marjoniyni
«bizning tongimizning cho’lponidir» degan edi. U Qozon shahriga yaqin Yabinchi degan qishloqda madrasa o’qituvchisining oilasida tug’ilgan. 1838 yilda otasining
madrasasini tugatib Buxoroga ilm olishga jo’naydi. Buxora va Samarqand shaharlarida o’n bir yil tahsil oldi. Qozonga qaytgach, bu davrdagi
hayoti va taassurotlari haqida ko’plab kitoblar
yozgan. Olti tomlik «Vafiyat ul-aslof»… kitobida Olti mingdan ko’proq tarixiy shaxslar haqida ma’lumot beradi. Bularning ichida juda ko’plab bizning vatandoshlarimiz
haqida ham batafsil axborot
berilgan. Masalan, 1843 yilda Marjoniy Samarqandga kelib, o’sha davrning eng mashhur olimi Abu Said Samarqanddiy bilan uchrashgani, undan ancha vaqt saboq olgani haqida atroflicha yozib qoldirgan. Marjoniy ma’rifatparvar totar ziyolilarining mashhur
vakillaridan biri edi. Uning tashabbusi bilan 1876 yilda Qozonda «Rus-totar o’qituvchilar maktabi» ochildi. Keyinchalik bu maktabdan totar xalqining buyuk farzandlari yetishib chiqdi.
1800 yil Peterburgdagi «Aziatskaya tipografiya»
Qozonga ko’chirib keltirildi. Ana
shu tipografiyada Sharq qo’lyozmalarini to’plab nashr etish boshlandi.
Keyinchalik bu yerda bosilgan kitoblar butun Sharqqa tarqaldi. Shu yerda «Qissai Sayfulmuluk», «Qisasi rabg’uziy», «Boburnoma», Ahmad Yassaviy va So’fi Alloyorning
kitoblari X1Xasrning boshlaridayoq nashr etilgan edi.
Bu asarlarning ko’pchiligi Turkistonda o’z o’quvchilarini topar edi.
Totar
mumtoz adabiyotida ko’pincha poeziya ustunlik qildi. Movla Qomiy, Imoniy, Qandoliy, Oqmulla kabi shoirlarning
she’rlari muhabbat mavzusida edi. XVIII asr totar adabiyotida «Sayohatnoma»lar
yozish rivojlandi. Ana shunday asarlardan biri Ismoil og’aning “Hindiston va
Arabistonga sayohat” nomli asaridir. Bunda shoir hind va arab mamlakatlaridan
olgan taassurotlarini she’riy yo’lda sodda va ta’sirli qilib aks ettirgan. Totarlarning Rossiyaga yaqinligi, ularning adabiyotida ham o’z aksini topdi. XIX asrning
boshlaridayoq ko’pgina rus yozuvchilarining
asarlarini totar tiliga tarjima qilingan. 1804 yili Qozon Universitetining tashkil etilishi totar xalqi madaniyatida ham katta ahamiyatga ega bo’ldi.
XIX
asrning ikkinchi yarmida totar adabiyotida demokratik yo’nalishdagi adabiyot
paydo bo’ldi. Bu demokratik adabiyotning yirik vakili Qayum Nosiriy edi. Bu davrda proza va dramaturgiyada ham ko’plab asarlar
yaratildi. Q.Nosiriyning novellalari,
Z.Begiyevning «Go’zal Xadicha» romani, G.Ilyosiyning «Baxtsiz» nomli pyesalari
vujudga keldi. Totar adabiyotida bu davrda jadidchilikning ham kuchli ta’siri
seziladi, erk va ozodlik haqida ko’plab asarlar
yozila boshladi.
Abdulla
To’qay totar adabiyotining yirik
vakili edi. Uning demokratik ruhdagi isyonkor asarlarida totar xalqining ozodligi va mustaqilligi kuylangan edi. Shoir xalq ozod bo’lishi uchun
dastlab savodli va ma’rifatli bo’lishi kerak dedi. Abdulla To’qay (1886-1913) totar realistik adabiyotining asoschisi
va atoqli shoiri, yirik olimi sifatida
mashhurdir. U Qozon guberniyasida tug’ilgan.
Ota-onasidan yoshligida yetim qolgan.
Tekinxo’r, oqsuyak
zotlar, qorin solgan kasofatlar,
Dema, to’ydim, ochofatlar, ajab hay-hay, ajab hay-hay,
Xalq o’lsa ham parvoyi yo’q, bo’lsa bordir qursog’i
to’q,
Og’izlari
kurdim quduq, nimang ki bor: «Day syuda, day-day!»
Abdulla To’qayning
«Sho’rali» va «Pichan bozori yoki yangi Kisek bash» nomli dostonlarida ham erk
va istiqlol mavzui kuylangan. Bu dostonlarda dinni niqob
qilib olgan, taraqqiyotga
to’sqinlik qilayotgan ruhoniylar ustidan achchiq
zaharxanda kulgu bor. U xotin-qizlar ozodligi haqida
ham «Totar qizlariga», «Tahqirlangan
totar qizlari», «Xalq orzusi»
singari she’rlarini yozdi. Shoir 1911-12 yillarda Rossiyaning ko’p joylariga
sayohat qildi. Ana shu sayohatlardan olgan taassurotlari
natijasida «Mushukka nima kerak», «Zulm», «Kuz shamollari» kabi ajoyib isyonkor
she’rlarni yozdi. U bor-yo’g’i 27 yil yashadi. Ana shu qisqa
umrida yangi totar adabiyotining asoschisi sifatida tarixda qoldi.
Uning asarlari ko’plab chet tillariga tarjima qilingan.
Totar xalqining mashhur yozuvchisi Fotix Amirxon
1886 yili Qozon shahrida
tug’ilgan. Eski musulmon maktabi va madrasalarda ta’lim oldi. Keyinchalik
Moskva va Peterburg kabi shaharlarda o’qidi. Adibning ko’plab asarlari xalq orasida mashhur bo’lgan. «Arafa kechasi
tushimda ko’rganlarim», «Totar qizi»,
«Raqs kechasi», «Hayot»,
«Fatxulla Hazrat» kabi asarlar yozuvchining eng sara asarlari hisoblanadi. Adib
1926 yili falaj kasali bilan og’rib vafot etadi.
F.Amirxonning «Fatxulla Hazrat» nomli
asari o’zbek tiliga tarjima qilingan.
Asar hajviy fantastik ruhda yozilgan. Ellik yil oldin o’lib ketgan ruxoniy
Fatxulla Hazratni qayta
tiriltirib, hozirgi taraqqiyot
bilan yuzma-yuz qo’yadi. O’ta
dindor bo’lgan F.Hazrat o’z atrofida ruy bergan mo’jizalarga xayrat bilan qaraydi. Lekin baribir yangilikka, fan
texnika yutuqlariga qarshi beradi, ularni qabul qilmaydi. Hurofatga botgan Hazrat o’g’li Ahmadning
aytganlarini ham qilmaydi.
Xullas, yozuvchi juda ustakorlik
va maxorat bilan jaxolat ustidan zaharxanda kuladi. F.Amirxon xurofotning
jamiyat taraqqiyotiga
dushman ekanini, rivojlanish uchun to’siq ekanini isbotlaydi.
Totar
va boshqird adabiyotining yirik vakili
Majid G’ofuriy ijodida grajdanlik lirikasi yuqori darajaga ko’tarildi. Uning «1907 yilning javobi», «Ozodlik uchun
kurash» singari asarlari isyonkor asarlar sifatida mashhur bo’ldi.
Dramaturgiya
sohasida esa G’aliasqar Kamol asarlari e’tiborga loyiqdir. Uning «Birinchi namoyish», «Bonkrot», «Shahrimizning
sirlari» pyesalari Nikolay Vasilyevich Gogol dramaturgiyasi ta’sirida yozilgan
bo’lib, ularda jamiyatning turli illatlari kulgi vositasida fosh qilingan.
G.Qulmuhammetovning «Ikki fikr», «Yosh umr» kabi
dramalarida esa sinflar o’rtasidagi mafkuraviy kurash tasvirlangan. Asar
boshidagi turli tarixiy voqyealar totar
adabiyotida ham o’z aksini topdi. 1920 yili Totariston avtonom respublika deb
e’lon qilindi. 20 – yillarda Q.Najmiy, Muso Jalil, Hodi Toqtosh, Ya.Karim singari talantli yozuvchilar totar adabiyotining tarixiga
katta hissa qo’shdi. O’sha davrda bo’lib o’tgan
tarixiy voqyealar haqida O.Ibrohimov «Qizil gullar», «Yangi odamlar», «Sahro qizi», «Teran tomirlar» kabi asarlarini yozdi.
Ma’lumki,
O.Ibrohimov (1887-1938) ham yangi totar adabiyotining rivojiga katta hissa qo’shgan. U Ufadagi «G’oliya» madrasasida o’qigan. Sharq va G’arb adabiyoti
an’analarini yaxshi o’zlashtirib oldi. U serqirra ijodkor edi. Adabiyotshunos, tarixchi, pedagog sifatida ham katta
ishlarni amalga oshirgan. Uning birinchi hikoyasi «Shokir Zakiyning madrasadan quvilishi» deb nomlanib, 1907 yilda e’lon qilindi. Keyin u «O’g’ri mulla», «Qari batrak», «Totar ayolining taqdiri» kabi hikoya va povestlar yozdi. 1912 yilda
O.Ibrohimovning «Yosh yuraklar» romani bosilib chiqdi. 1914 yilda «Bizning kunlar», 1926 yilda «Teran tomirlar» romanlari
yaratildi. «Cho’lpon» nomli gazetaga muharrirlik qilgan. Lekin uning ko’pgina qo’lyozma asarlari yo’qolgan. O’zbek tiliga «Teran tomirlar», «Qozoq qizi» nomli asarlari tarjima qilingan.
Totar adabiyoti tarixida Hodi Toqtosh ijodi ham katta o’rin egallaydi. U sosialistik tuzumni qiyinchilik bilan qabul qilgan ijodkor deb baholangan. Haqiqatdan ham, H.Toqtosh bolsheviklarga qarshi she’rlar yozgan va turk millatlarining
birlashuviga bag’ishlab
asarlar bitdi. Uning «Asrlar va minutlar» nomli asari juda mashhur bo’lgan.
Shoir bir necha marta O’zbekistonga ham kelgan, o’zbek ijodkorlari bilan hamkorlik
qilgan. «Muhabbat ul o’zi eski
narsa, lekin har bir yurak uni yangidan kashf qiladi» degan mashhur hikmatli ibora ham H.Toqtoshga tegishli. Uning «Komil» nomli pyesasi ham ancha shuhrat qozongan.
30-
yillarda totar adabiyotida bir qancha baquvvat asarlar yozildi. K.Najmiyning «Yorqin so’qmoq», O.Qutiyning «Jo’natilmagan
xatlar», M.Amirning «Agidel» va «Bizning qishloq», Sh.Kamolning «Go’zallikning
tug’ilishi», F.Karimning «Yettinchi pech» nomli roman va qissalari shu davrda yozildi.
Ikkinchi
jahon urushi yillarida Totar adbiyotida jangovar tema yetakchilik qildi. M.Jalil, Boyan, R.Ilyos, O.Qutiy singari ijodkorlar urushda vafot etdi. Ayniqsa M.Jalilning tutqunlikda yozgan «Maobit daftari» nomli she’riy turkumi juda mashhur bo’ldi.
M.Jalil
1906 yil Orenburg guberniyasida tug’ilgan. U madrasada o’qidi, keyin MGUning filologiya fakultetini bitirdi.
Gazeta va jurnallarda ishladi, Yozuvchilar uyushmasida mas’ul kotib bo’ldi.
Urushda qattiq yaralanib asirga tushgan. 1944 yilda nemislar uni konslagerda qatl etgan. Uning dastlabki she’rlari 1919 yildan chiqa boshlagan. Vatan, millat, do’stlik mavzulari shoir
ijodida bosh mavzulardan edi. U asirlikda nemislarga qarshi yashirin tashkilot tuzdi. Tutqunlikda yozgan she’rlari shved ofiseri tomonidan saqlab qolingan. Bu
kitobdagi «Qilich», «Erk», «Kechir, yurtim»,
«Qotilga», «Ishonma» kabi
she’rlari g’oyaviy-badiiy jihatdan juda yetuk asarlardir.
Senga mendan xabar bersalar,
U yiqilib o’ldi desalar,
Yo’q ishonma, jonim, bu gapni
Do’stlar aytmas,
meni sevsalar.
M. Jalilning
«Mabit daftari» asari ko’plab chet tillariga tarjima qilingan.
Shoir haqida kam badiiy asarlar yaratilgan, u qahramonlik,
jasorat timsoli bo’lib qolgan.
Totar
adiblari tomonidan yaratilgan eng yaxshi asarlardan G.Bashirovning «Nomus», I.G’oziyning
«Unutilmas yillar», «Oddiy odamlar», Qavi
Najmiyning «Bahor shabbadalari», A.Absalomovning «G’ozinur» romanlari, F.Husniyning
«Qishloq ustida yulduzlar», S.Hakimning «Sahro qo’shig’i»
kabi poemalari ko’plab chet tillariga tarjima qilingan.
Totar adabiyotining yirik vakillaridan biri bo’lgan Qavi Najmiy 1901 yilda Gorkiy oblastining Qizil Orol qishlog’ida tug’ilgan, eski maktabda o’qidi Mustaqil bilim olish uchun ko’p kitoblar o’qiganini ham ta’kidlab o’tadi.
Gazeta va jurnal redaksiyalarida
ishladi. Adib o’z ijodini hikoyalar yozishdan boshlagan. Uning «Birinchi bahor»,
«Qirg’oqdagi gulxanlar» kabi hikoyalari matbuotda
e’lon qilingan birinchi
asarlari edi. Qavi
Najmiy 20-30 yillarda «Atakaga», «Farida», «Bahor qo’shig’i» kabi ajoyib poemalarini yaratdi.
U o’z tarjimalari bilan totar adabiyotini boyitgan adib hamdir.
Qavi Najmiyning «Bahor shabbadalari» romani
totar adabiyotining eng yaxshi asarlaridan sanaladi. Bu asarda totar xalqining asrlar davomida o’z erk va ozodligi
uchun olib borgan kurashi aks ettirilgan. Romanda Mustafo, Garay, Ravshana va
Saima kabi oddiy kishilarning o’z haq-huquqlari va insoniy qadri uchun olib borgan kurashlari tarixiy
voqyealar fonida mahorat
bilan aks ettirilgan. 1861 yili Rossiyada amalga oshirilgan reforma, uning
oddiy dehqonlar ahvolini
qay darajada
o’zgartirgani haqida ham
batafsil ma’lumotlar berilgan. Rossiya tarixidagi o’zgarishlar bevosita totar
xalqining taqdiri bilan bog’liq ekanligi ko’plab misollar bilan isbotlab
berilgan. Pugachev qo’zg’oloni
ishtirokchilaridan ko’pchiligi totar millatiga mansub bo’lganligini ham biz bu
asardan bilib olamiz. Asarda Tig’anali qishlog’idagi totarlar hayoti tasvirlangan.
Biz ana shu qishloq aholisi boshiga tushgan musibatlar orqali butun totar xalqi boshidan kechirgan tarixiy voqyealarni, ularning o’z ozodligi uchun olib
borgan kurashlarini bilib olamiz. Asar 48 bobdan iborat bo’lib, totar xalqining qariyb yuz yillik tarixini o’z ichiga qamrab olgan.
Keyingi
yillarda Q.Najmiyning «Yoz yellari»,
Amirxon Yenikeyevning «Biz ham soldat bo’lganmiz», «Sevash», Gumer Bashirovning
«Nafisa», Shamil Bikchurinning «Po’lat irodali odamlar», Shayx Maknurning «Muso
Jalil» kabi roman va povestlari yozildi.
Hozirgi davr totar poeziyasida Hasan To’fon,
Sibgat Hakim, Sojida Sulaymonova, Renat Xarisov, Ravil Fayzullin, Rahim Garay
kabi talantli shoirlar ijod qilmoqda. Erkin she’r shaklida ko’proq asarlar yaratilmoqda.
Ayaz Gilyazovning «Yo’qolgan kun», Hay Vahitning «Birinchi muhabbat», G’.Yuzeyevning «Qaldirg’ochlar uchib keldi» kabi dramalari keyingi
yillar totar adabiyotidagi baquvvat asarlar
sifatida baholanmoqda.
Qisqasi, totar adabiyoti katta madaniy merosga ega. U o’zbek adabiyoti bilan
doimo aloqada bo’lib kelgan. Ayniqsa, XIX asr ikkinchi yarmida u yerda «Osiyo
tipografiyasi» ochilgach, bu aloqa yanada kuchaydi. A.Qodiriy, Cho’lpon, Hamza
singari ijodkorlar Qozonda o’qigan.
1. Abdulla To’qay. Tanlangan asarlar. T. 1974 yil.
2. Muso Jalil. Maobit
daftari. T.1969 yil.
3. Fotih Amirxon. Fathulla
Hazrat. T., 1962 yil.
4. Begali Qosimov. Izlay-izlay torganim. T., ...