BOSHQIRD VA CHUVASH TOTARLARI ADABIYOTI
Reja:
1. Boshqird xalq folklori.
2. Boshqird yozma adabiyotining
shakllanishi.
3. XX asr boshqird
adabiyoti.
1.
Chuvash xalq adabiyoti.
Tayanch so’z va iboralar: Sesenlar. M.G’ofuriy, XX asr
boshqird adabiyoti. «Boshmog’im»
dramasi, roman, povestlar.
Boshqird xalqi o’z yozuviga faqat XX asrdagina ega bo’ldi. Bu xalqning adabiyoti tarixi folklor asarlaridan iborat. Yozma adabiyotning shakllanishida «Sesenlar» deb ataluvchi boshqird xalq shoirlarining roli katta bo’lgan. Ular rang-barang janrlarda ijod etishgan. Bular orasida tarixiy qo’shiqlar, baytlar, ertak va rivoyatlar, dostonlar ko’pchilikni tashkil etadi. Boshqird adabiy tilining shakllanishi XX asrning 20-yillariga to’g’ri keladi. Lekin xalq baxshilari avvaldan adabiyotni rivojlantirib kelgan. XIX asrda yashagan shoir Oqmulla ham totar, ham boshqird tilida ijod qilgan. Ye.Pugachevning yaqin safdoshi Salovat Yulayev ham talantli shoir bo’lgan. XX asrgacha totar tili boshqirdlarga adabiy til vazifasini o’tagan. Shuning uchun totar tilidagi badiiy adabiyot boshqirdlar uchun ham adabiy meros hisoblanadi.
Boshqird adabiyotining asoschisi
Majid G’ofuriy, birinchi boshqird yozuvchilari
S.Kudash, A.Tagirov, D.Yultiylar ham o’z asarlarini dastlab totar tilida ijod qilganlar. Boshqird adabiyotining rivojiga ham katta hissa qo’shgan M.G’ofuriy «Qashshoqlikda kechgan umr», «Kambag’allar», «Bozorda» kabi
asarlarini rus yozuvchilaridan, ayniqsa, Nekrasovdan o’rganib
yozdi.
1919
yil Boshqirdiston Avtonom Respublika deb
e’lon qilindi. Boshqird teatri tashkil etildi. H.Ibrohimov «Boshmog’im»
nomli birinchi boshqird dramasini yozdi.
20-30
yillar boshqird adabiyotida poeziya
yetakchilik qildi. Davr va uning yangiliklari
haqida o’nlab she’riy to’plamlar va
bir qancha dostonlar yaratildi. Shu
bilan birga, A.Tagirovning «Don fabrikasi», A.Karnayning «Sahrodagi chiroqlar», Nosiriyning «Sibay» povestlari yozildi. Bular
birinchi boshqird proza asarlari edi. Keyinroq A.Tagirov «Soldatlar», Yultiy «Qon», Nosiriy «Hujum» kabi romanlarini yozdi.
Shunday
qilib, boshqird yozma adabiyoti shakllandi. Bunga ma’rifatparvar
yozuvchi M.G’ofuriynig hissasi katta bo’ldi.
M.G’ofuriy
1980 yilda Boshqirdistonda o’qituvchi oilasida tug’ilgan. Yoshligida ota-onasidan
yetim qolib, og’ir hayotni boshidan
kechirdi. U sharq klassik poeziyasi va boshqird folklorini chuqur o’rgandi. Ulardan ijodiy foydalanib, o’zining dastlabki «Yosh umrim»,
«Millatga muxabbat» kabi she’riy to’plamlarni yozdi. Bu to’plamlardagi ayrim
she’rlarda Chor Rossiyasining mustamlakachilik siyosatini tanqid qilishgan edi.
Shuning uchun shoir chor ma’murlari tomonidan ta’qibga uchradi. Keyinchalik u «Faqirlikda o’tgan hayot»,
«Sibir temir yo’li» singari she’r va dostonlarida xalq ozodligini kuyladi. «Men va xalqim», «Yig’i», «Taqdir» kabi
she’rlarida ham xalq istiqloli g’oyasi kuylandi. U 20-yillarda «Ishchi» nomli doston, «Turmush bosqichlari», «Tahqirlanganlar» kabi povestlarini yozdi.
Shoir
«U kim» nomli she’rida imperialistik urushlarni tanqid qildi. Begunoh odamlarning o’lib
ketayotganligiga sabab davlat boshliqlari deb bildi.
Shuning uchun u soldatlarga murojaat qilib
bir-birlaringizni o’ldirmanglar deydi. Xullas, M.G’ofuriy o’z ijodi bilan boshqird adabiyotining asoschisi bo’ldi.
Ikkinchi
jahon urushi yillari boshqird adabiyotida
publisistik jangovor poeziya taraqqiy etdi.
S.Kudashning «Mening hamqishlog’im»,
M.Karimning «O’lmasboy» nomli dostonlari ham urush davrida yozildi. Bekboyning
«Bir otaning bolalari», Muborakovning «Xotinjon», K.Mergenning «Urush»
pyesalari ham shu davrda yaratildi. Urushdan keyingi davr boshqird adabiyotida turli janrlarda baquvvat asarlar paydo bo’la boshladi. Bularga
S.Kudashning «Bahorni qutlab», Gumerning «To’lqinlar ustidagi shahar» povestlarini, H.Davlatshinaning
«Irg’iz» romanini ko’rsatish mumkin. Bu davrda I.Abdushinning «Biz yana
uchrashamiz» dramasi, «Bojalar» komediyasi, M.Karimning «Yakka qayin», «Qizning o’g’irlanishi»,
«Aytilmagan qo’shiq» pyesalari ham yaratildi.
70-90
yillarda boshqird adabiyotida ko’plab prozaik
asarlar yaratildi. Isangulovning «Boshoq», Ya.Hammatovning «Oltin zarralab yig’iladi», A.Bikchentayevning «Senga
jannat va’da qilolmayman» nomli romanlarida
bugungi davrning muhim muammolari badiiy aks ettirilgan.
Anvar Bikchentayevning «Senga jannat
va’da qilolmayman» nomli
romanida juda dolzaob masala ko’tarilgan. Asarda yoshlarning mustaqil hayotga qadam tashlashi, u yo’ldagi mashaqqat va qiyinchiliklar Haydar, Valentin, Iskandar,
Maya Vladimirovna, Oqbika
kabi obrazlar misolida beriladi. Qishloq yoshlarining shaharga kelishi, ularning
o’z yo’lini topib olishdagi murakkab hayot yo’li, sevgisi, ichki kechinmalari
romanda juda qiziqarli va ishonarli tasvirlab berilgan. Ufa
shahridagi «Ximzavod» ishchilari asarning asosiy qahramonlari.
Axyor Hakimning «Karvon» romani keyingi yillarda yozildi. Bu asarda tarix
va bugungi zamonamiz paralel tarzda tasvirlangan. Stalin qatog’onidan kutilib chiqqan boshqird yigit Nurislom Boyturin Samarqandga kelib qoladi. Bu yerda u Boltaboy aka, Professor Qodirov singari haqiqiy insonlarni uchratadi. Ana shu olijanob insonlarning
ko’magida, u sevgan kasbi arxiologiyani egallab olgan. Asarda tarixga murojaat qilish, Temur davri voqyealarini tasvirlashga juda ko’p joy
ajratilgan. Temurning ayrim rivoyatlarda aytilganday zolim hukmdor ekanligi
tasvirlangan. Amir Temur o’z dushmanlariga shafqatsiz bo’lgan, o’sha tarixiy muhit undan
shuni talab qilardi.
Asar qahramoni Nurislom
Bekturin mashhur arxiolog bo’lib yetishadi. U tarixni to’g’ri yoritishga bag’ishlab
ko’plab ilmiy ishlarni amalga oshiradi.
Yozuvchining «Oqsoq bo’ri» qissasida esa ovga chiqqan bo’rining ustiga
samolyotdan bombalar yog’ilishi, uning qo’ylar bilan birgalikda bu urush
maydonidan qochishi,
ikkita bolasidan ajralishi kabi voqyealar hikoya qilingan. Asarda ekologiya masalasi
ko’tarib chiqilgan.
Tabiatni asrash, uning qonunlariga
rioya qilish kerak, degan g’oya
ilgari surilgan. Urushning faqat inson
uchun emas, umuman tirik jonzotlar uchun juda katta xavf ekanligi aytilgan.
70-80
yillarda boshqird adabiyotida bir qancha talantli yozuvchilar ijod qilishdi. Ular orasida S.Kudashning ijodi alohida
e’tiborga loyiqdir. U dastlabki asarlarini
totar tilida yozdi. A.To’qay ijodiga ergashib
asarlar yaratdi. Keyinchalik u o’z ona tilida ko’plab she’riy va nasriy asarlar
ijod qildi. U «Baxt qonuni», «Uchrashuv», «Muhabbat va g’azab» dostonlari
bilan zamonaviy boshqird poeziyasining taraqqiyotiga katta hissa qo’shdi. U «Qo’sh qayin» nomli she’riy romanning ham avtoridir. Uning «Yozga peshvoz chiqqanda» nomli povesti tarixiy mavzuda yozilgan. Bu
asarda A.To’qay, E.Ma’rufiy kabi tarixiy
shaxslarning obrazlari keng yoritib berilgan. Uning «Xotirada qolgan minutlar», «Yoshlik izlari bo’ylab» singari
avtobiografik asarlari ham bor.
Boshqird adabiyotining yirik namoyandalaridan biri talantli
yozuvchi Mustay Karim bo’lib hisoblanadi. U 1919 yilda tug’ilgan. Uning ijodi
urush arafasida boshlangan edi. Shoir zamon bilan hamnafas bo’lib she’rlar
yozdi. Uning «Bohar tovushlari», «Mening tulporim», «Qaytish», «Yevropa-Osiyo» kabi dastlabki she’riy to’plamlari juda mashhur
bo’lgan edi. Keyinchalik «Oydin yo’l», «Tosh ustida gullar» kabi kitoblari
uchun katta mukofotlarga sozavor bo’ldi. M.Karim boshqird adabiyotida dramaturgiya janrining taraqqiyotiga katta hissa qo’shdi. Uning «To’y
davom etadi», «Yolg’iz Qayin», «Aytilmagan qo’shiq», «Oy tutilgan
tunda», «Oygul vatani» singari pyesalari boshqird adabiyotining go’zal namunalari bo’lib qolgan. Keyingi yillarda M.Karim «Olovni tashlama, Prometey» nomli
dramatik doston yozib katta muvaffaqiyatga erishdi.
Bunda shoir qadimgi grek afsonalaridagi
Prometeyning jasoratini bugungi dunyomizga bog’lab ajoyib syujet yaratgan.
Mustay Karimning ko’plab
asarlari chet tillarga tarjima qilingan.
Uning «Oy tutilgan tunda» nomli dramatik asarining tarjimasi o’zbek tiliga
shoira Zulfiya tomonidan amalga oshirilgan.
Bu asar uch pardadan iborat fojia
bo’lib, unda o’n uchta qahramon
ishtirok etadi. Asar voqyealari
Birinchi Jahon urushi davrida bo’lib o’tadi. Jamiyatda hukm surgan adolatsiz
tuzum, odamlar ongini egallagan jaxolatu xurofatlar natijasida erk va
ozodlikning bo’g’ilishi asar qahramonlarining
qismatida ko’rsatib
berilgan. Ikki yosh Oqyigit va
Zubarjadning sevgisini yaramas, chirkin urf-odatlar zavol qiladi. Oqyigitning akasi urushda halok bo’ladi.
Urf-odatga ko’ra uning bevasi Shafaqni Oqyigitga qaratadi. Sevgilisi Zubarjadni esa ukasi
o’n bir yoshli Eshmirzaga unashtiradi. Bu ishlarning barchasi 3-4 ta qishloq oqsoqollarining bema’ni maslahatlari bilan
amalga oshiriladi. Oila boshlig’i Tangabeka 50-52 yoshlardagi beva ayol. U
vafot etgan erining vasiyatlarini bajarish uchun harakat qiladi. Lekin urf-odatlarga qarshi borolmaydi. Asarda o’z bolasining
ko’zini o’yib, uyasidan chiqarib
tashlagan ona burgut haqida
rivoyat keltirilgan. Bu Tangabekaga ramziy ishoradir. U o’z farzandlari Oqyigit va Eshmirzaning qismati fojia bilan tugashiga ma’lum
darajada aybdor.
Oqyigit tuydan keyin uch oy o’tsa-da, Shafaqning o’toviga kirmaydi. U yashirincha
Zubarjad bilan uchrashib yuradi. O’sha yili qurg’oqchilik bo’lib, xalqning boshiga og’ir musibatlar tushadi. Qishloq odamlari buning sababini Oqyigit va Zubarjadga bog’laydi. Ularni buziqilar deb e’lon qilib, bo’rilari ko’p, biydek sahroga haydab
yuboradi. Ana shu tunda oy tutiladi. Tabiatning bu hodisasini ham jaholatda qolgan olomon sevishganlarga olib borib taqaydi. Avtor bu asarida XX asr boshlarida
Boshqirdiston qishloqlarida hukm surgan yaramas urf-odatlar,
inson huquqini toptagan turli illatlarni qalamga olib, ularni ayovsiz fosh qildi.
M.Karim «Olovni tashlama, Prometey»
asarida qadimgi
grek afsonalaridan foydalandi. Ma’lumki, Prometey haqida jahon adabiyoti tarixida ko’plab
asarlar yozilgan. Esxilning «Zanjirband Prometey» asari bundan qa’rib ikki yarim ming yil ilgari
yozilgan.M.Karim o’zining ushbu asari haqida shunday fikrlarni aytgan edi:
«Olovni tashlama, Prometey!» garchand
mifologik mazmunga kurilgan bo’lsa-da, uning zamiriga zaminda yashayotgan
bugungi kun odamlariga murojaat singdirilgan. Asar insonni ruxiy ko’rlik va qalban karlikning og’ir oqibatlaridan ogohlantiradi. Uni o’zining
kelgusi baxti uchun mardona kurashga undaydi. Odamlarni yorug’lik nurlaridan bahramand
qilgan Prometeyning
fidoyiligi bu yo’lda unga mangu jasorat timsoli bo’lib qolgan».
Asarda Olimp tog’ida yig’ilgan Zevs
boshchiligidagi xudolarning hayoti tasvirlanadi. Ular ham odamlar singari bir-birlari
bilan adovat qiladilar,
urushadilar, g’alabalarini nishonlab bayram qiladilar. Odamlar xudolar hayotini xuddi
o’zlarining hayotidek tasavvur qilganlar.
Xudolar orasida Prometey insonlarga yaxshilik qilmoqchi bo’ladi. U insonlarga olovni keltirib beradi,
dehqonchilik qilishni, yovvoyi hayvonlarni qo’lga o’rgatishning sirlarini, kema yasab,
suvda suzish kabilarni o’rgatadi. Bunga esa xudolar xudosi Zevsning achchig’i
chiqadi. Agar bu qilmishlarini tashlamasa, umrbod azobga qo’yishni aytadi. Prometey umrbod azobga
rozi bo’lib, insonga yaxshilik qilishdan
qaytmasligini
bildiradi.
Men alpman. Ha, ha men-xudoman,
Yerda
o’t yoqaman, qudratim cheksiz
Shu olov jismiga osmondagi
Ilohiy o’t ruhin singdiraman-da,
Insonga beraman. Bu o’t yog’dusi
Kimgaki sochilsa, u-umrboqiy!
Prometey adolat xudosi Femidaning
farzandi. Ona o’z o’g’lining boshiga katta musibatlar tushganini ko’rib, unga
achinadi. Zevsdan uzr so’ra, balkim u kechirar, deydi. Chunki Zevs Prometeyni
katta qoyaga zanjirband qilib, uning yuragini po’lat tumshuqli burgutga cho’qib, yulib yeyish uchun buyuradi. Burgut
yurakni tilka-pora qiladi.
Lekin o’sha joydan yangi yurak o’sib chiqadi. Burgut bu yurakni ham tilka-pora qiladi. Bu holat uzluksiz takrorlanaveradi.
Prometey insonga yaxshilik qilish
uchun ana shu azoblarga rozi bo’lgan. O’g’lining bu azoblariga chiday olmagan
Femida unga,
O’tinchim bor, o’g’lim! Qilmishing uchun
Afv so’ra, Zevs kechiradi.
Agar yo’l qo’ymasa dilda g’ururing,
Men o’zim yiqilay oyoqlariga,
deb
so’raganida Prometey shunday javob beradi:
Esingizni yig’ing, onajon!
Agar mazlum o’z zolimidan,
Agar qurbon o’z jallodidan
Afv so’rayversa, ushbu jahonda
Adolat bo’lg’usi qachon barqaror?
Xullas, insonga xizmat qilish ushbu asarning yetakchi g’oyasi
bo’lib hisoblanadi.
Keyingi
yillarda boshqird adabiyoti bilan o’zbek
adabiyoti o’rtasida aloqalar ko’chayib bormoqda. Ko’pgina asarlar tarjima qilinib, o’zbek kitobxonlariga yetkazilmoqda.
Chuvash xalqi yozma adabiyoti ham asosan XX asrda paydo bo’ldi. Chuvash xalqi turkiy xalqlar guruhiga mansubdir. Lekin bu xalq musulmon diniga emas, xristian diniga e’tiqod qilgani tufayli uning adabiyotida Sharq adabiyotining ta’siri ko’p sezilmaydi. Chuvashlarning katta folklor adabiyoti mavjud. Bular qo’shiq, ertak va doston kabi janrlarda yaratilgan. Chuvash tilida dastlab Yakovlev, Ivanov, Fedorov, Akimov, Semyonov singarilar ijod qiladi.
Keyinchalik N.Shubassini «Yandrak Yandrave»,
«Perelmey» singari dostonlarini chuvash tilida yozdi. K.Ivanov ijtimoiy
tengsizlikni qoralab «Ikki qiz», «Tul xotin» kabi she’rlarini, «Shaytonning qo’li» tragediyasi va «Narspi» dostonlarini yozdi.
Oktyabr inqilobidan keyin Chuvash xalqiga avtonomiya berildi. 20-yillarda Chuvash
adabiyotida asta-sekin prozaik asarlar paydo bo’la boshladi. S.Fominning «Bolalik»
povesti, «Ikki kuch», «Bevaqt o’lim» kabi hikoyalari,
M.Danilov–Chaldunning «Shturm» povestlari birinchi chuvash prozaik asarlari
edi. Bular xalq hayotini real aks ettiruvchi
asarlar edi.
Birinchi
Chuvash dramalari ham shu davrda yozildi. P.Osipov o’zining «Kujar», «Oq qilingan avlod»,
«Aydar», «Hayot simfoniyasi» asarlari bilan dramaturgiya janrini boshlab berdi.
30-yillar
chuvash adabiyotinig yuksalish davri bo’ldi. Ko’pgina talantli ijodkorlar
yetishib chiqdi. Vatanga muhabbat mavzusi bu
davrda yetakchi g’oyaga aylandi. Ya.Usxayning «To’y», Xuzangayning «Magnit tog’i»
dostonlari, Aligerning «Urush kunlari», «Tongotarda» povesti va romanlari,
Trubunaning «Muchar» povesti, Maksimov Koshkinskiyning «Sadur va Ilem»
dramalari shu mavzularga bag’ishlangan eng yaxshi asarlari edi.
Ma’lumki,
chuvash adabiyotining asoschilaridan biri Peder Xuzangay edi (1907-1970). U
Totaristonda tug’ildi. U ajoyib shoir sifatida tanildi. Uning «Xuri», «Sora»,
«Sariyel» nomli mashxur dostonlari bor. U Boku komissarlariga bag’ishlab
«Yigirma oltilar», Magnitagorsk kon-metallurgiya kombinati qurilishlariga bog’ishlab «Magnit tog’i» kabi
dostonlarini yozdi. Bundan tashqari uning
«Inspektor», «Vatan qizi» nomli asarlari ham bor.
Keyingi
yillar Chuvash adabiyotida V.Davidov, L.Agakev, A.Tokki, I.Dumishin, N.Ayzman
singari talantli yozuvchilar faoliyat ko’rsatmoda.
Adabiyotlar
1.
M.Karim. Olovni tashlama, Prometey!
«Sharq yulduzi» jurnal. 1984. 10-11 sonlari.
2.
M.Karim. Oy tutilgan tunda. Tarjima.
Zulfiya asarlari to’plami 2-jildida Toshkent, 1984 yil.
3. Bikchentayev
A. Senga jannat va’da qilmayman.
Toshkent, 1969 yil.
4.
Axiyor Hakimov. Karvon. roman. «Jahon
adabiyoti» jurnali 2001 yil 1,2,3-sonlar.