OZARBAYJON MUMTOZ ADABIYOTI
TARIXI
Reja:
1. Ozarbayjon
xalqi tarixi haqida qisqacha ma’lumot.
2.
Ozarbayjon folklori.
3.
Nizomiy Ganjaviy ijodi.
4.
Muhammad Fuzuliy ijodi.
5.
Ozarbayjon realistik adabiyotining shakllanishi.
Tayanch so’z va iboralar: “Go’ro’g’li”, “Kitobi dada Qurqut”. Janubiy
Ozarbayjon adabiyoti. Shervoniy, Nizomiy Ganjaviy. “Xamsa”. Panteistik oqim. Muhammad Fuzuliy. “Layli va Majnun”. Adabiy
an’analar.
Kavkaz
xalqlari orasida ozarbayjonlar o’zlarining
eng qadimgi boy madaniyatiga ega
ekanligi bilan ajralib turadi. Ozarbayjon xalq og’zaki ijodi asarlari janr jihatidan rang – barang bo’lib, u nihoyatda
ko’plab mavzularda yaratilgan. Ko’pgina xalq dostonlari, ertaklari o’zbek folklori bilan tematik tomondan o’xshashdir.
Masalan, “Ko’r o’g’li”, “Oshiq g’arib”, “Shox
Ismoil”, “Asli va Karam” kabi dostonlarning izlarini o’zbek folklaridan ham
topish mumkin. Melik – Mamed, Kal Ahmad sarguzashtlarini hikoya qiluvchi latifalar esa Nasriddin Afandi va Aldar Ko’sa,
latifalariga hamohangdir. “Kitobi dada Qurqut” eposi taxminan 7-8 asrlarda
yaratilgan bo’lib, u 12 qissadan iborat. Hozir
ana shu syujetlar asosida bir qancha muzikali
dramalar yaratilgan. Bularda qadimgi o’g’iz -
turkiy qabilalarining o’z mustaqilligi uchun olib borgan kurashi tasvirlangan.
Ozarbayjon
adabiyoti bilan o’zbek adabiyoti orasidagi ko’pgina an’analar bir-biriga o’xshash
bo’lib, ularning aloqalari uzoq asrlarga borib taqaladi. Masalan, A.Navoiy o’z “Xamsa”sini yaratishda Nizomiydan o’rgangan,
unga ergashib yozgan bo’lsa, mashhur Ozarbayjon shoiri Fuzuliy esa Navoiydan o’rganib
“Layli va Majnun” asarini yozgan. Bu an’anlar bugungi kunda ham faol davom etib
kelmoqda. Biz Ozarbayjon adabiyotini o’rganganda
faqat Shimoliy Ozarbayjonni emas,
balki Janubiy Ozarbayjon adabiyotining ham diqqatga sazovor tomonlarini ta’kidlab o’tishimiz lozim.
Ma’lumki,
turli tarixiy voqyealar tufayli ozarbayjon xalqi ikki davlat territoriyasida yashashga to’g’ri
kelgan. 15 millionga yaqin ozarbayjonlar
Shimoliy Eronda yashaydi. Ularning ham boy adabiyoti bor. Ozor o’g’li, Madina
Gulgun, Akima Billuriy, Fitrat kabi ijodkorlar Eron Ozarbayjonining ko’zga ko’ringan
vakillaridir.
]
VII-VIII
asrlarda arab tili, IX asrdan boshlab esa fors tili davlat tili bo’lganligi
sababli ko’pgina ozarbayjon ijodkorlari o’z asarlarini arab va fors tillarida
yozgan. Tarixda o’tgan mashhur Ismoil Yassor, Ahmad Tabriziy, Xatib Tabriziy,
Shervoniy, Nizomiy Ganjaviy kabi ozarbayjonlik ijodkorlarning asarlari arab va
fors tillarida yaratilgan. M.Fuzuliy, M.Oxundov singari ijodkorlar asarlarining
ham kattagina qismi fors tilida yozilgandir.
XI-XII
asrlarda Ozarbayjonda arablar istilosi susayib, mahalliy feodal davlatlar
vujudga keldi. Ana shu davrda feodal saroy adabiyoti rivojlandi. Abul Ula
Ganjaviy, shoir va astronom Falakiy – Shervoniy, shoira Maxseti Ganjaviylar ko’plab
g’azal va ruboiylar yaratdi.
Ma’lumki,
ozarboyjon adabiyotiyoti turkiy xalqlar adabiyoti ichida eng boy, eng rivojlangan adabiyot
sanaladi. XSh asrgacha ko’pgina ozarboyjon ijodkorlari o’z asarlarini arab va
fors tillarida yozgan. Bu adabiyotning shakllanishida folklor asarlari bilan bir qatorda arab va fors tilidagi adabiyotning kuchli
ta’siri bo’lganiligi ham shundandir.
Ilk ozarboyjon yozuvchilaridan
biri Gatran Tabriziy bo’lib, u Ganja va
Tabriz hukmdorlarining saroy shoiri bo’lgan. Uning ko’plab qasidalari va «Šobusnoma» asari
bizgacha yetib kelgan.
Abul-ul Ganjaviyni esa «Shoirlar
podshosi» deb atagan. Bu shoir X1 asr oxiri XP asr boshlarida yashagan. U nihoyatda
bilimdon kishi bo’lib, o’z zamonidagi falakiyot, falsafa, riyozat kabi ilmlarni
ham mukammal bilgan va ko’p ijodkorlarga ustozlik qilgan. Muhammad Falaki Shirvoniyning shoh Manuchehrga
bag’ishlangan ko’plab qasidalari bor. XP
asrda yashagan shoira Mexseti Ganjaviy esa ajoyib musiqalar yaratib, katta shuhrat qozongan. Ayrim ma’lumotlarga qaraganda Mexseti shohning o’g’li Amir Ahmadni sevgan
va u haqda ishqiy doston yozgan. Shoiraning yozgan ruboiylarini esa
Umar Xayyom ruboiylari bilan tenglashtiradi.
Bu davrda yashagan Afzaliddin Haqqoniy esa Shervon shohga ko’plab qasidalar yozgan, keyinchalik o’sha tuzum va jaholatni
tanqid qilib yozgan asarlari uchun ta’qib ostiga olingan. U
vatanidan uzoqlarga ketib, umr bo’yi boshqa mamalakatlarda yashashga majbur bo’lgan. Uning “Tuhfatul
Iroqayin”, “Madain qasri” kabi asarlari bor.
Ozarbayjon
adabiyotining yirik klassigi Nizomiy Ganjaviy esa yoshlikdan matematika va
astronomiyaga juda qiziqqan va shu soha bo’yicha bilimlar olgan. U arab va fors tillarini
mukammal bilgan. Bu davrda Ozarbayjonda Shirvon Tohir sulolasi hukmronlik qilar edi. Ular shoirni o’z saroylariga taklif qildi, lekin Nizomiy bu taklifni rad qilib, erkin ijod qilishni ma’qul ko’rdi. U o’z asarlarini fors
tilida yozdi, chunki bu til o’sha paytda Ozarbayjonda davlat tili hisoblanar
edi. Ganjaviyning o’z ona tilida ijod qilolmaganidan
afsuslanib yozgan she’rlari ham bor.
Shoirning ijodi lirik she’rlar yozish bilan boshlanadi. Bu she’rlarning ko’pchiligi intim mavzudagi g’azallar edi. Masalan, uning “Qaydaki sen bor, qamar nadorkor, Kimgaki sen yor, shakar na darkor” matla’i bilan boshlanuvchi g’azali shoir hayotligi paytidayoq hofizlar tomonidan qo’shiq qilib aytilgan degan ma’lumotlar bor. Shoir lirik she’rlarida ham o’z zamonasidan shikoyat qilib, uni “adolatsiz jamiyat” deb ataydi, adolatli shohni orzu qiladi. Nizomiy Ganjaviy lirikaning turli janrlarida ijod qilgan, u ko’plab ruboiy, qit’a, qasidalar ham yozgan. Lekin shoirni dunyoga tanitgan, uning “Xamsa” asari bo’ldi. Nizomiy besh dostondan iborat, “Panj ganj” asarini yozib, sharq adabiyotida birinchi bo’lib, “Xamsa”chilikka asos soldi. O’ttiz ming misraga yaqin she’rni o’z ichiga olgan bu asar qisqa vaqt ichida yozildi. Va shoirning shuhratini olamga yoydi. Birinchi doston “Mahzanul asror” deb atalib, u falsafiy didaktik asardir. Bu 20 ta bob va kichik xotimadan iborat. Bu asarda o’sha davrning ijtimoiy – siyosiy, axloqiy – ta’limiy masalalar haqida fikr yuritiladi. Kichik-kichik hikmatli hikoyalar, shoir aforizmlari bu asarda ko’plab keltirilgan. Bu hikoyatlar fikrni tasdiqlash yoki yakunlash uchun qo’llanilgan. Masalan, davlat boshliqlarini adolatga chaqiruvchi Anushervon haqidagi hikoyat xarakterlidir. Anushervon ayonlari bilan bir xaroba qishloqdan o’tayotib ikki boyqush tovushini eshitadi. Shoh ularning nima deb so’rayotganini qush tilini biluvchi dono vaziridan so’raydi. Shunda vazir deydi: “Bu boyqushlardan biri o’z qizini ikkinchisiga bermoqchi bo’lib, buning evaziga ana shu qishloqqa o’xshagan xarobalar talab qilayotir. U bo’lsa, podshohimiz Anushervon omon bo’lsa, bunday xaroba qishloqlar juda ko’payadi, istaganingcha olasan deyapti». Bundan xulosa chiqargan shoh zulm qilmaslikka, mamlakatni adolat bilan idora qilishga ahd qilibdi. Dostonda ana shunday didaktik hikoyatlar juda ko’plab uchraydi. Ikkinchi doston “Xisrav va Shirin” deb ataladi. Bunda Eron shohi Xisrav bilan arman malikasi Shirin o’rtasidagi muhabbat tasvirlanadi. Xisravni qattiq sevgan Shirin, uni to’g’ri yo’lga boshlaydi, adolatli bo’lishga undaydi. Dostonda Farhod obrazi Shirinni qattiq sevib qolgan oddiy, mehnatkash yigit sifatida berilgan. U ariq qazish va qasr qurilishida mehnat mo’’jizalarini ko’rsatadi. Lekin Shirin uni hurmat qilsa–da, sevolmasligini aytadi. Xisravni o’g’li Sheruya o’ldiradi. Keyin Shirin ham Xisrav qabriga borib o’zini-o’zi o’ldiradi.
Nizomiy Ganjaviy “Layli va Majnun” nomli asarida arab xalq afsonasini birinchi bo’lib yozma adabiyotga kiritib, ishq haqida ajoyib doston yaratdi. Bunda inson huquqlarining o’rta asrlarda qanday taxqirlagani ko’rsatib berilgan. To’rtinchi doston “Haft paykar” deb atalib, bu hikoya ichida hikoya usulida yozilgan. Shoh Bahrom yetti mamlakat podshoxlarining yetti qiziga uylangan. Ularga yettita qasr qurdirgan. Xaftani yetti kuni yetti go’zaldan sevgi, sadoqat, mardlik kabi mavzularda yetti hikoya eshitadi. Keyin shoh Bahrom donishmand cho’pondan o’z vaziri Rost-Ravshanning sotqin va zolim ekanligini bilib qoladi. Uni zindonband etib, u qamatgan mahbuslarni ozod qiladi.
Yetti mahbusning
hikoyasini tinglagan Bahrom xatolariga tushunib, mamlakatni adolat bilan idora qiladi. Lekin yana Bahromning bazm, sarguzashtlari
boshlanib, o’zi fojiali halok bo’ladi.
Beshinchi
doston “Iskandarnoma”da Nizomiy adolatparvar podshoh obrazini yaratdi. Iskandar
dunyoni kezib shimol tomonda bir mamlakatga borib qoladi. Bu mamlakatda hamma teng, o’g’rilik yo’q, kasal kishilar ham yo’q, birov-birovdan
xavfsiramaydi, butun xalq inoq yashaydi. Iskandar buni ko’rib hayron qoladi va shunday mamlakatni avval ko’rganimda dunyo
kezib yurmasdim, deydi. Nizomiy Ganjaviy “Xamsa”si, umuman, uning ijodi butun
Sharq adabiyotining rivoji uchun
katta ahamiyatga ega bo’ldi.
Ma’lumki,
XIII asrda mo’g’ul bosqinchilarining
istilosi tufayli mamlakatda tushkunlik yuz berdi. Natijada diniy – mistik
adabiyot shakllana boshladi. Panteistik oqimga mansub bo’lgan shoirlardan Zulfiqor Shervoniy, Shams Tabriziy, Mahmud Shabustariylar mavjud ijtimoiy
tuzumdan narozilik kayfiyatlarini diniy-mistik qobiqqa o’rab ifodaladilar. Shoir
Imommiddin Nasimiyning ijodi o’sha paytda mavjud bo’lgan diniy-siyosiy
tashkilot – xurufiylarga yaqin turar edi. U hatto
shariat qonun-qoidalariga qarshi she’rlar yozdi, insonning
aql-idrokini ulug’ladi. U “Inson o’z
aqli tufayli xudolik darajasiga ko’tarilishi
mumkin”, degan g’oyani olg’a surdi.
X1U-XU
asrlarda Ozarboyjon tilidagi adabiyotning shakllanish va taraqqiyot davri bo’ldi. Imoniddan Nasimiy, Ahmad
Burxoniddin singari shoirlar o’z asarlari bilan Ozarboyjon adabiyotining Shuhratni
dunyoga taratdi.
Ma’lumki, bu davrda Xurufiylik oqimi mavjud bo’lib, bu o’ziga xos tasavvufning bir yo’nalishi
edi. Nasimiy ana shu xurufiylik oqimining yirik vakili
sifatida erk va ozodlik haqida asarlar
yaratgan. Shu asarlari uchun u hukmdorlar tomonidan dahshatli jazoga duchor bo’lib
o’ldiriladi.
Burxoniddin Axmadning esa she’rlari sevgi, botirlik, jasorat va vatanparvarlik ruhida yozilgan. Uning ijodida «tuyuq» she’rlar ham ko’p uchraydi. Bu she’riy shakl faqat turkiy she’riyatga xos bo’lib, shoir uning go’zal namunalarini yaratgan.
Ozarboyjon adabiyotining o’rta asrdagi taraqqiyotiga Shoh Ismoilning ham katta hissasi bor. U Ozarboyjon xalqi tarixida katta burilish yasagan davlat arbobi bo’lib hisoblanadi. U tarqab ketgan Ozarboyjon davlatini birlashtirdi. Ozarboyjon tilida davlat ishlari olib borish uchun farmon chiqardi. O’z davlatining poytaxti qilib Tabrizni tikladi. Bu davrda Tabriz Sharqda madaniyat, ilm-fan markaziga aylandi. Ozarboyjon xalqining milliy o’zligini anglash ana shu shoh Ismoil hukmronligi davriga to’g’ri keladi. Mashhur musavvir Komoliddin Behzod ham Shoh Ismoil rahnamoligida bir necha yil ijod qildi. Bu shoh «Xaton» taxallusi bilan she’rlar yozardi. Uning ko’pgina intim mavzudagi lirik she’rlari va dostonlari bizgacha yetib kelgan.
U she’rlarida
mardlik, jasorat, vatanparvarlik kabi mavzularni kuyladi. Uning «Nasihatnoma»
kitobi o’sha davr Ozarboyjon didaktik poeziyasining eng go’zal namunasi edi.
Shoirning yana «Dahnoma» nomli dostoni ham mashhurdir. Bu kitoblar sodda, xalq so’zlashuv uslubiga yaqin, shu bilan birga
toza va shirali tilda ijod qilingan edi.
XVI
asrning birinchi yarmida ijod qilgan shoir Muhammad
Fuzuliy Ozarbayjon poeziyasining cho’qqisi deb hisoblanadi.
Fuzuliy ijodi o’zbek kitobxoni uchun ham azaldan tanish. Bu shoir asarlari
xuddi o’zbek shoirlari Navoiy, Bobur asarlaridek o’rganilgan. Fuzuliyxonliklar
o’zbeklar o’rtasida doimo bo’lib turgan. Fuzuliy juda ajoyib g’azallari, oshiqona his-tuyg’ularga boy “Layli va majnun” dostoni, o’z
davri ijtimoiy voqyealarga munosabat bildirib
yozgan “Shikoyatnoma”, “Bangu boda”, “Anisul qalb”, “Matla’ul e’tiqod” kabi o’nlab
asarlari bilan Sharq adabiyotida katta shuhrat qozondi.
Shoir
1498 yili Iroqning Karbalo shahrida tug’ilgan.
Uning otasi Ozarbayjondan Iroqqa ko’chib borgan.
Fuzuliy yoshligida yaxshi bilim oldi. U Bog’dod madrasalaridan birida tahsil
oldi. Domlalaridan birining qiziga uylanib, bir
o’g’il ko’radi. Shoirning bu o’g’li ham Fazliy nomi bilan ijod qilib, taniqli shoir bo’lgan.
Fuzuliy yoshligidan she’rlar yozgan. U tabiat ko’rinishlarini inson ruhi bilan
uyg’unlashtirib tasvirlovchi shoir sifatida mashhurdir.
Uning
“Falaklar yondi ohimdan, murodim shami yonmasmu”, “Shifoiy vasl qadrin hajr ila bemor o’landan so’r”, “G’amzasin
sevding, ko’ngil, joning kerakmasmu sanga” kabi o’nlab she’rlari o’zbek xalqining qalbidan chuqur joy olib, qo’shiqlar bo’lib aytilib kelmoqda. Fuzuliy ijodiga Navoiy va Lutfiylarning katta ta’siri bor. Shoir
devonida ikkita muxammasning bittasi Lutfiyning g’azaliga bitilgan. Fuzuliyning
ishq haqidagi she’rlarida ijtimoiy hodisalarga munosabat mohirona singdirib
yuborilgan.
Muhabbat
lazzatidin bexabardir zohidu g’ofil
Fuzuliy ishq zavqin ishq zavqi vor o’landin so’r.
Fuzuliyda
tasavvufona she’rlar ham anchaginadir. U ilohiy ishq haqida otashnafas she’rlar yozadi,
favqulodda go’zal tashbehlar topadi.
Tarki
mayu mahbub edariz jannat uchun,
Sharh
aylaki, jannatda na vor voiz?
yoki:
Mahshar
kuni quram deram ul sarvi qomati,
Gar anda ham ko’rinmasa, kel qur qiyomati.
Shoir
o’z jamiyatidan narozilik kayfiyatlarini ayniqsa, “Layli va Majnun” dostonida ko’proq namoyon qiladi. Bu asar haqida mashhur tanqidchi olim T.Jalilov shunday yozadi: “Men “Layli va Majnun”larni qayta-qayta o’qidim. Shunda Nizomiy dahosiga qoyil qoldim. X.Dehlaviyning bulbuldek
sayrashiga ofarin dedim; Navoiyning Majnuniga motam tutib yig’ladim; Fuzuliyga
kelganda hayrat mayidan mast bo’ldim. Insof bilan aytganda, Fuzuliy “Layli va
Majnun”i barcha “Layli va Majnun”larning gultojidir”.
O’zbek
shoirlari Fuzuliydan ko’p o’rgandi. Unga ergashib she’rlar yozdi. Masalan,
Mashrabning quyidagi g’azali bunga misol
bo’la oladi.
Ne
savdolar bosha solding, bu savdolar tuganmozmu?
Ki
band etding oyoqlarni, yana bandlar yozilmazmu?
Fuzuliy
ijodidan hozirgi zamon o’zbek she’riyatining vakillari ham ijodiy foydalanmoqda.
1.
Arif M. Azerbeydjanskaya literatura. Moskva. 1979 yil.
2.
Mallayev N. Nizomiy Ganjaviy.
3.
Falaklar yondi ohimdan... “Jahon adabiyoti” jurnali. 1997 yil. 3-son.
4.
T.Jalolov. Xamsa talqinlari.