UYG’UR ADABIYOTI
Reja:
1. Uyg’ur xalqi
tarixi haqida qisqacha
ma’lumot.
2. Xalq og’zaki
ijodi namunalari.
3. Uyg’ur xalq
klassik adabiyoti.
4. Adabiyotda xalq
ozodligi mavzusi.
5.
Hozirgi
zamon uyg’ur adabiyoti.
Tayanch so’z va iboralar: Uyg’ur xalqi
tarixi bilan adabiyotining bog’liqligi. Uyg’ur
folklori, «Elikxon», «Yo’riqnoma», «Oltin yorug’» kabi asarlar. Ertaklar. Qo’shiqlar.
Uyg’ur xati, «Devoni lug’otit turk», «Qutadg’u
bilik» kabi asarlar. Bilol Nozim, Sadir Polvon kabi klassik ijodkorlar. Umar Muhammad,
Guliston, I.Iskandarov, Ziyo Samadov kabilar ijodi. Yangi Uyg’ur adabiyotining
asosiy xususiyatlari. O’zbekistondagi Uyg’ur adabiyotining vakillari.
Uyg’ur
xalqi Janubiy Sharqiy
Osiyo hududida qadimdan yashab kelgan. Bu xalqning
juda qadimgi va boy madaniyati mavjud. Turk xalqlari
ichida eng qadimgi yozuvga ega bo’lgan ham uyg’ur xalqi hisoblanadi.
Lekin ko’p yillar o’z mustaqilligiga ega bo’lmaganligidan, uning madaniy
yodgorliklari ro’yobga chiqmay kelayotir. Uyg’ur xalqining
asosiy qismi Sharqiy
Turkistonda yashaydi. Bu o’lka esa bugungi kunda Xitoy davlatining tarkibiga
kiradi. Uyg’ur xalqining bir qismi O’rta
Osiyo respublikalari territoriyasida yashaydi.Uyg’
Uyg’ur
xalqining og’zaki ijodi ham juda boy bo’lib, unda ko’plab qo’shiqlar,
ertaklar, turli afsonalar va rivoyatlar mavjud. Uyg’urlarning «Oltin Yorug’»,
«Elikbekxon», «Ta’birnoma» kabi qadimgi
obidalari bor. Bundan tashqari ko’pgina folklor namunalari boshqa
turkiy xalqlar og’zaki ijodidagi asarlar bilan hamohangdir.
«Shoxsanam va G’arib», «Go’ro’g’li» singari dostonlarning Uyg’ur folklorida ham
turli variantlari mavjud.
Ertaklarda xalq orzu-umidlari, ezgulikka intilish, yovuzlikka nafrat
tuyg’ularini ko’ramiz. Uyg’ur xalq ertaklarida ham ana
shunday holatlar ko’zga tashlanadi. Dono va uddaburon xalq farzandlari ertaklarning bosh qahramoni qilib olinadi. Ular
ko’p qiyinchiliklardan so’ng yovuzlik
ustidan g’alaba qilib, o’z orzulariga, murod va
maqsadlariga yetishadi. Uyg’ur
ertaklari ichida mazmunan turkiy xalqlar ertaklariga
o’xshaydiganlari yoki aynan ularining takrorlari ham uchraydi, lekin ko’pgina
uyg’ur ertaklarining o’ziga xos tomonlari ham borki, biz ularda uyg’ur xalqining urf-odatlari, o’ziga xos yashash sharoitlari,
rasm- rusumlarini ko’ramiz. Uyg’ur ertaklari ham mavzu jihatidan uchga
bo’linadi: sehrli- fantastik, maishiy va hayvonlar haqidagi ertaklar. Biz ularga «Dono qiz», «Donishmand vazir», «Qovoq ichidagi qiz», «Mis chovgum»,
«Yamoqchi», «Hilol qassob», «Bulbuligo’yo», «Yog’och ot», «Tilla kavush»,
«Fil bilan maymun» kabi ertaklarni ko’rsatishimiz mumkin. Uyg’ur ertaklarining
ko’pchiligi nasriy yo’l bilan yozilgan. Lekin ularning ichida she’riy yo’lda
yozilganlari ham uchraydi. Ma’lumki, ertaklar har bir zamonda qayta ishlanib kelgusi avlodlarga o’tkaziladi. Shu
tufayli biz xalq og’zaki ijodi asarlari orqali o’sha halqning bosib o’tgan
tarixiy yo’lini ham ko’rishimiz mumkin.
Uyg’ur
xalqining yozma adabiyoti ham juda qadimgi
tarixga va boy an’anaga egadir. Uyg’ur yozma adabiyotini uch davrga bo’lib o’rganish
mumkin.
1.
Birinchi davr islomgacha, ya’ni X asrgacha bo’lgan qadimgi
davr adabiyoti. Bunga Elikxon haqidagi
bitiklar va Urxun-Yenisey yozma yodgorliklari yozuvida bitilgan «Yo’riqnoma»
kabi asarlar kiradi. Bu davrda uyg’urlar budda diniga e’tiqod
qilgan.
2.
X asrdan boshlab uyg’urlar Islom dinini qabul
qildi. Ular arab alifbosi bilan parallel ravishda o’z
yozuvlarini ham qo’lladilar. XI asrda O’rta Osiyoda hukmron bo’lgan Qoroxoniylarining
poytaxti Qoshg’ar bo’lgan. Bu markazlashgan davlat ilm-fan va
san’atga katta e’tibor berdi. Ana shu davrda umumturkiy xalqlar
adabiyotiga taalluqli bo’lgan «Devoni lug’otit turk», «Qut
adg’u bilik» singari asarlar paydo bo’ldi. Bu asarlar bevosita uyg’ur xalqining
xam madaniy yodgorligi bo’lib hisoblanadi. Keyinchalik turkiy adabiyot taraqqiyotiga
muhim hissa qo’shgan Ahmad Yugnakiyning «Hibbatul haqoyiq»
asari ham Uyg’uristonda ijod qilingan degan taxminlar bor. Albatta, bu asar qayerda
yozilishidan qat’iy nazar, barcha turkiy xalqlarning,
shu jumladan, uyg’urlarning ham ajoyib madaniy yodgorligi bo’lib hisoblanadi.
Ma’lumki,
uyg’ur tili turkiy tillarning ichida o’zbek tiliga eng yaqin
tildir. O’yg’
Xirqatiy uyg’ur adabiyotining taniqli klassik shoirlaridan bo’lib, u Koshg’ar yaqinidagi Tazgun deb nomlangan qishloqda tug’ilgan. Yoshligida eski maktab va madrasalarda
o’qib savodini chiqardi. Keyin Ofoqxo’ja eshon huzurida bog’bon va chiroqchi bo’lganligi haqida ma’lumot bor.
Uning asl ismi Muhammad Imin Xo’jaqul o’g’li bo’lib, «Hirqatiy» taxallusi bilan ijod qilgan. «Xirqatiy» so’zining «yorqin», «qayg’u» kabi
ma’nolari bor.
Shoir
Ofaqxo’ja Eshon huzurida ancha
yillar bo’lib, tasavvufdan saboq oldi, jiddiy
bilimlarni, bir qancha chet tillarni
o’zlashtirdi. U ko’pincha she’rlar ijod qilgan, lekin bu she’rlar bizgacha yetib kelmagan. Ammo uning «Muhabbatnoma
va mehnatkom» dostoni to’liq bizgacha yetib
kelgan. Bu asarning qo’l yozmasi 1954 yil Yangig’isor
shahridan topilgan bo’lib, u 6432 misradan iborat. Asar Sharq klassik adabiyoti an’analari ruhida yozilgan. Gul va
Bulbul obrazlari, ularning bir-biriga bo’lgan ishq-muhabbatlari juda jozibador tarzda tasvirlangan. Tong shamoli obrazi ham
asarda g’oyat katta mahorat bilan chizilgan. Bu shabboda sevishganlarni
bir-biri bilan bog’lashga xizmat qiladi. Bu romantik
asar bo’lib, shoir o’z orzu umidlarini go’zal, baxtli hayot kechirish haqidagi hayollarini majoziy obrazlar orqali ifodalagan.
Gullarning
ichida eng a’losi Qizil gul bo’lib, unga muvofiq yor esa faqat Bulbuldir. Ana
shu Qizil gul va Bulbul asarning bosh
qahramonlari. Ularni bir-biri
bilan uchrashtirish uchun Sabo juda ko’p zahmat chekdi. Gul va Bulbullar esa
sabr-qanoat bilan visol damlarini orziqib kutdilar. Asardagi ayrim epizodlar Alisher
Navoiyning «Farhod va Shirin» dostonidagi voqialarni eslatadi. Albatta Hirqatiy Navoiy ijodidan
xabardor bo’lgan, uning ijodidan ta’sirlanib bu asarini yozganga o’xshaydi.
Fikrimizning isboti uchun asardagi Sabo va Bulbul o’rtasidagi dialogni keltirib
o’tishni joiz topdik:
Dedi: «Xushxon qush ey, qaydin bo’lursan?!
Dedi Bulbul:
«Makonim bilmadim man».
Dedi: «Ne vajdan
aylarsan san afg’on?»
Deydi: «Bir gul
uchun bag’rim mening qon».
Dedi: «Sharq et mayu paymonasidan».
Dedi: «Ichdim azal
mayxonasidan».
Dedikim: Ne sabab
budir makoning?»
Dedi: «Taqdir bo’libdir husni oning».
Dedi: «O’tdek chiqar ohing sharori».
Dedi: «Ul o’t erur
ishqim harori».
Dedi: «Bu so’z ishqingdir qachondin».
Dedikim:
«Bexabardirman bu jondin».
Dedikim: «Sen ne
yanglig’ qush erursan?»
Dedi: “Bilmam, nechuk, bexush erurman”.
Dedi:
“Bu ishq o’tin jondan o’chirgil”.
Dedi: Bu so’zni ko’nglingdan
ko’chirgil”.
Bu parchadan ko’rinib turibdiki, Hirqatiy Navoiyning Xusrav va Farhod dialogidan ijodiy
foydalangan.
Asarda ma’shuqa visoliga yetish uchun mashaqqatli mehnat chekish,
turli sinovlardan o’tish kerak, degan g’oya ham ilgari surilgan. Bu asarni taniqli adabiyotshunos olim Murod Hamroyev mahorat bilan
o’zbek tiliga tarjima qilgan. Bu majoziy obrazlar vositasida yozilgan ishqiy doston edi. Asarda asosan uchta obraz ishtirok
etadi. Bular Gul, Bulbul va Sabo obrazlaridir. Asarda hikoya qilinishicha, xafa bo’lib turgan Guldan buning sababini
so’raganda, u shu dunyoda bir sodiq do’st
topolmaganligini aytadi. Sabo bunga do’st topib berishga ahd qiladi va uzoq izlanishlardan
keyin Bulbulni topadi. Hirqatiyning bu dostoni
uyg’ur adabiyotining keyingi taraqqiyotiga katta ta’sir
qildi. Uning asariga taqlid qilib yozilgan
dostonlar paydo bo’ldi. Masalan, Salohiy nomli shoirning «Gul va Bulbul»
dostoni bunga misol bo’la oladi.
Bu davr uyg’ur adabiyotining rivojida
Muhammad Sodiq Ziloliyning ham katta hissasi
bor. U 1674-1743 yillarda Yorkentda yashab ijod etgan. Shoirdan bizga bitta
she’riy to’plam yetib kelgan. Bu kitobda uyg’ur va fors tilida yozilgan bir qancha g’azallar, ruboiylar, qasidalar mavjud. Bundan tashqari shoirning
diniy-ma’rifiy temada bitilgan «Qirq chiltan» dostoni, «Muhammad Sharif buzrukvor» nomli
tazkirasi ham meros bo’lib qolgan. Shoir
she’rlari katta mahorat bilan yozilgan, unda ishq mavzui yetakchilik qiladi. Shoir Ziloliy
ham Mashrab kabi darveshona hayot kechirgan. U ayrim asarlarida o’zidan keyin
farzand qolmaganini afsus bilan aytib,
lekin uning har bir g’azali farzandlari ekanligini ta’kidlab o’tadi.
Shoir Navbatiy ham Ziloliyning
zamondoshi bo’lib, undan anchagina she’rlar meros bo’lib qolgan. Bu she’rlarning ko’pchiligi ishqiy mavzularda bo’lib, g’azal janrida yozilgandir. 1710
yilda Ofoqxo’ja eshon vafot etgach, uyg’ur
xalqi boshiga yana ko’p fojealar
tushdi. Jungarlar Sharqiy Turkistonni bosib
oldi, keyinroq esa uyg’urlar manjurlar
mustamlakasiga aylandi. Uyg’ur millatiga mansub bir qancha aholi Ili daryosi sohillariga majburan ko’chirib olib ketildi.
Ular bu yerda manjur askarlariga qul bo’lib xizmat qildilar. Ana shu istibdodlarga qarshi 1757 yilda uyg’ur xalqi katta qo’zg’alon ko’tardi. Bu qo’zg’alon vaqtincha biroz muvaffaqiyatlarni qo’lga kiritgan bo’lsa-da,
keyinroq dushmanlar tomonidan shafqatsizlik bilan bostirildi.
XVIII asr oxiri XIX asr boshlarida Sharqiy Turkistonda bir qancha talantli ijodkorlar yetishib chiqdi. Shoir Oxun Arshiy, Hislat Koshg’ariy kabilarning bir qancha she’riy devonlari bizgacha yetib kelgan. XIX
asrning birinchi yarmida Abduraim Nizoriy, Turdi G’aribiy, Navro’z Oxun Ziyom
singari shoirlar ijod qildi. Ayniqsa bularning ichida Abduraim Nizoriyning ijodi
e’tiborga loyiqdir. Uning «Muhabbat to’g’risida
dostonlar» asari mashhurdir. «Robiya va Sayyodin» asarida shoir ikki yoshning
sevgisiga to’sqinlik qilgan yaramas urf-odatlarni, jaholatni qattiq tanqid qildi. Bu kitobda inson erki, huquqlarining qo’pol ravishda paymol qilinishi, oddiy mehnatkash xalqning ayanchli va
fojiali turmushi tasvirlab berilgan. Bu davrda yashagan Turdi G’aribiy bir qancha lirik g’azallar va «Kitobiy G’aribiy» nomli
doston yozib qoldirgan. Shoirning dostonida
ijtimoiy hayotdagi turli tabaqa vakillarining
obrazlari berilgan. Ularning o’z so’zlari bilan, o’zlarining ahvollari bayon
etiladi.
XIX asrning ikkinchi yarmida uyg’ur xalqining xitoy bosqinchilariga qarshi juda katta qo’zg’aloni bo’lib o’tdi. Bu davrda xalqni ekspluatasiya qilish yuqori darajaga ko’tarilgan edi,
jamiyatda poraxo’rlik asosiy omilga aylanib, hamma lavozimlar, mansablar yuqoridan turib sotilar edi. Soliqlarning turli xili ko’paygan, qimmatchilik va qahatchilik hukm surar edi. Aholining kattagina qismi najot izlab chet ellarga chiqib ketgan edi. Ana shunday adolatsizliklarga qarshi mehnatkash xalqning sabr kosasi to’lib toshgan edi. Natijada xalq qo’liga qurol olib qo’zg’alon ko’tarishga
majbur bo’ldi. 1864-67 yillarda ro’y bergan bu qo’zg’alon natijasida Sharqiy Turkistonda ikki
davlat vujudga keldi. Bular Qoshg’ar amirligi va
Ili sultonligi edi. Bu davlatlar 15 yillarcha hukm surdi. Keyinchalik Rus hukumati
Xitoy bilan kelishib, Markaziy Osiyoni, shu jumladan, Sharqiy Turkistonni ham bo’lib olishdi.
XIX asrning ikkinchi yarmida uyg’ur
klassik adabiyotida katta ko’tarilish yuz berdi. Bu davrda, Bilol Nozim, Iloxun
Ko’kko’z singari xalq shoirlari yetishib chiqdi. Ayniqsa, Sadir Palvon
(1798-1872) ijodi xalq orasida keng tarqalgan edi. Uning she’rlari to hozirgacha xalq orasida qo’shiq bo’lib kuylanib kelinmoqda. Shoir xitoy bosqinchiliriga qarshi yakka tartibda, terror yo’li bilan kurashdi,
keyin isyonchilarga boshchilik qildi. Bir necha
marta qamoqxonalarda o’tirib chiqdi. Xitoy ma’murlari
tomonidan quvg’in qilindi, shoir ulardan yashirinib yurishga majbur bo’ldi. Uning yozgan
she’rlari o’z davrida nashr etilmagan. Faqat xalq orasida ozodlik va erk qo’shiqlari sifatida keng
tarqalgan. Shuning uchun shoir
she’rlarida ayrim o’zgarishlar ham yuz bergan. Bularni shoir she’rlari xalq tomonidan ijodiy o’zlashtirilgan deb tushunmoq kerak.
Said Muhammad Koshiy nomli shoir ham
shu davrda yashab ijod etdi. Uning «Sharxi shikasta» nomli poemasida uyg’ur xalqining o’z joylaridan majburiy ravishda Yettisuv va Ili
daryosi sohillariga ko’chirilishi hikoya qilingan. Bu doston masnaviy va muxammas she’riy shakllarda bitilgan.
Dostonda xitoylik bosqinchilarga qarshi turgan uyg’ur xalqining kurashi keng miqyosda ko’rsatilgan.
Uyg’ur xalqi adabiyoti taraqqiyotiga talantli shoir Bilol Nozimning ham hissasi katta bo’ldi. U 1824 yilda tug’ilgan. Dastlab g’azallar yozdi. Uning g’azallarida sharq she’riyati an’analari davom ettirildi. Keyin uning «Kitobi g’azot dar mulki Chin» nomli asari e’lon qilindi. Bunda shoir uyg’ur xalqining xitoy bosqinchilariga qarshi ko’tarilgan g’azot
urushini tasvirlaydi. Bilol Nozimning «Nozigum» nomli dostonida uyg’ur shoirasi
Nozigumning murakkab hayoti, uning ozodlik va erk uchun olib borgan kurashi hamda
ijodi haqida atroflicha ma’lumotlar
ta’sirli qilib berilgan. Ma’lumki, 1825
yilda uyg’urlar xitoy bosqinchilariga qarshi katta qo’zg’alon ko’tardi.
Bu qo’zg’alon xitoylilar tomonidan
shafqatsizlarcha bostirildi.
Isyonchilarning barchasi o’ldirildi. Ularning xotinlari va bola-chaqalari esa qalmiqlarga cho’ri va qul qilib sotildi. Ana shu
sotilganlarning ichida talantli uyg’ur shoirasi Nozigum ham bor edi. U bir
necha marta qamoqxonalardan qochishga muvaffaq bo’ldi. Uni Pekinda Xitoy davlatining xavfli dushmani
deb e’lon qildi. Sotqinlar tomonidan qo’lga tushirilgan shoirani, xitoy hukumati dorga osib o’ldirdi. Bilol
Nozim ana shu ayanchli taqdirni o’z
dostonida mahorat bilan tasvirlab berdi.
3. 1917 yilgi Oktyabr inqilobidan keyin uyg’ur xalqining bir qismi Qozoqiston territoriyasida yashay
boshladi. Uyg’ur xalqi tarixida birinchi marta «Kambag’allar
ovozi» nomli gazeta chiqdi. Keyinchalik «To’qmoq» nomli satirik
gazeta va «Qizil tong», «Inqilobchi Sharq» nomli jurnallar ham
nashr etildi. XX asr uyg’ur adabiyoti asosan Qozog’iston va O’zbekiston hududida yashovchi uyg’ur ijodkorlari
tomonidan taraqqiy etdi. Bunda Umar Muhammadiy, Habib
Zokiriy, Nur Isroilov, Shamsiqiz Rahimova singari
ijodkorlar yetishib chiqdi.
XX asr uyg’ur adabiyotining
asoschilaridan biri Umar Muhammadiy bo’lib hisoblanadi. U 1906 yilda Olmaota
viloyatida tug’ilgan. U Toshkentda institutda o’qib, bir necha yil uyg’ur maktablarida o’qituvchilik qildi. Keyin Sharqiy Turkistonning Yorkent shahriga borib, texnikumda o’qituvchilik qildi. Shoir ayni navqiron yoshida 1931 yil 25 yoshda vafot etgan. Uning
ijodi Toshkentda boshlandi. Dastlab lirik she’rlar yozgan shoir keyinchalik
«Botir yillar» nomli alohida kitob nashr etgan. Shoir vafotidan keyin uning «Og’ir
kunlarda», «She’rlar va hikoyalar» nomli ikki kitobi nashr qilingan. Umar Muhhammadiy yangi uyg’ur adabiyotining
asoschisi sifatida mashhur bo’ldi. U birinchilardan bo’lib uyg’ur she’riyatida
barmoq va erkin vaznlarni qo’llab she’rlar yozgan shoirdir. U Yevropa adabiyoti
an’analarini uyg’ur adabiyotida birinchilardan bo’lib qo’llagan shoir hamdir. Uning asarlari o’z davrining aks-sadosi sifatida
yangradi. Uyg’ur xalqining erk va ozodligi shoir
ijodining bosh mavzusi edi.
Izim Iskandarov ijodi ham yangi uyg’ur
adabiyotining taraqqiyotiga muhim hissa bo’lib qo’shildi. Uning ijodi lirik she’rlar yozish bilan
boshlangan. Uning birinchi kitobi «Kurash to’lqinlari» deb nomlanib, 1934 yili e’lon qilingan. Keyinchalik «Xon Tangri», «Sozim» va «Uyg’ur qizi» nomli kitoblarini nashr qildi. Yangi uyg’ur adabiyotida Guliston, Nur Isroilov, Mo’min Hamroyev
singari prozaiklar ham yetishib chiqdi.
Uyg’ur adabiyotida birinchi dramatik
asar Abdulla Ro’ziboyev tomonidan yozildi. 1933 yilda Sadirov va Osimovlarning
«Anorxon» nomli pyesasi ham e’lon qilindi. Bu asarda
ikki yosh-Anorxon va Hamro bir-birlarini sevadi. Lekin bularning sevgisiga mahalladagi
katta boylardan biri qarshi turib,
Anorxonni o’ziga xotin qilmoqchi bo’ladi. Qizning otasi
Saidboydan qarzdor bo’ladi. U bir amallab qarzini qutuladi, lekin
boydan tilxatini qaytarib olmagani uchun bu hisobga
o’tmaydi. Asar finalida qahramonlar fojiali halok
bo’ladi. Bu asarda bir tomondan jaholat tanqid qilinsa, ikkinchi tomondan
ilmsizlik ham qoralanadi.
Urush va urushdan keyingi davr
adabiyotining taraqqiyotiga katta hissa qo’shgan yozuvchi sifatida Ismoil Saidovni ko’rsatish
mumkin. U qisqa umri davomida bir qancha kitoblar yozib
qoldirdi. Ayniqsa uning muhabbat lirikasi hamda «G’arib va Sanam»
nomli dramatik asari o’z davrida juda mashhur bo’lgan.
Sharqiy Turkistonda 1931-1933 yillar va 1944-46 yillar Xitoy bosqinchilariga qarshi katta isyonlar
bo’lib o’tdi. Ana shu tarixiy voqyealar Lutfillo
Mutallibov, Ziyo Samadiy, Jalol Musayev singarilarning asarlarida o’z aksini
topdi. O’zbekistonda ham uyg’ur adabiyoti taraqqiy etdi, uning Ro’zi Qodiriy singari
vakillari yetishib chiqdi.
Ayniqsa uyg’ur xalqining vatanparvar
shoiri Lutfulla Mutallib (1922-1945) xalq ozodligi yo’lida qurbon bo’lgan yorqin siymolardan biridir. Iste’dodli shoir o’z xalqini xitoy bosqinchilaridan ozod
etish uchun bor umrini bag’ishladi. Shoir hammasi bo’lib 23 yilgina umr
kechirdi. Lekin bu chaqmoq umriday hayot edi, u shu bir zumlik hayotida zulmatni
yoritib ketdi.
Lutfulla tatar tilidagi maktabda o’qidi, keyin gimnaziya va pedbilim yurtlarida tahsil
oldi. O’qishni bitirgach, gazeta
redaksiyalarida muxbir, teatrlarda rejissyor va aktyor bo’lib faoliyat
ko’rsatgan.
1945 yili u Oqsuv shahrida «Sharqiy Turkiston uchqunlari» nomli yashirin tashkilot tuzadi. Bu
tashkilotning asosiy maqsadi asrlar davomida
ezilib kelayotgan xalqni xitoy bosqinchilari zulmidan qutqarish edi. U erk va ozodlik haqida she’rlar yozdi. Shoirning qo’yidagi misralari ozodlik uchun kurashayotgan uyg’ur xalqining gimniga aylangan edi.
Esankiramasman, do’stlar, tilayman zo’r
tilaklarni,
Kurashga
yeng shimarganman, toblaganman bilaklarni.
Bog’ni
bevaqt xazon qilmas mardano bog’bon hyech qachon,
Tarbiyasiz
qo’ymas aslo, so’ldirmas
gul-chechaklarni.
Hayolim
talpinib turgan misoli bir ma’sum bola,
Emish-chun
onadagi mehr to’la ko’kraklarni.
Shirin
orzularga cho’mib boqurman keng samolarga,
Tafakkur
ko’zi-la ko’rgum ajib ravshan burchaklarni
Shoir rahbarlik qilgan yashirin tashkilot ko’pgina ishlarni amalga
oshirdi. Xalqni bosqinchilarga qarshi kurashga chorlovchi
kitoblar nashr etdi, Isyonga boshlovchi varaqalar tarqatdi. Xitoy bosqinchilari talvasaga tushib qoldi. Tashkilot a’zolarining ichidan sotqin ham topildi. Natijada shoir va uning hammaslaklari hibsga olinib, qattiq qiynoqlarga solindi. Bu
mard, jasur kurashchilar qancha azoblarga qaramasdan, dushmanga taslim bo’lmadi, ulardan afv
so’ramadi. Bosqinchilar bu mard, ozodlik
jarchilarini tez cho’ktirolmagach, ularni otib tashladi.
Lutfilla
Mutallib Ikkinchi jahon urushi davrida yashab ijod qildi. U o’z maqola va she’rlarida
urushni la’natladi, xalqlarni birodorlikka, do’st bo’lib yashashga chaqirdi. Shoir «Ajal
talvasasida» nomli pamflet – she’rida fashizmning haqiqiy basharasini ochib tashlaydi.
Uning «May qo’shig’i», «Kurash
to’lqinlari» kabi
she’rlarida xalq ozodligi, istiqlol g’oyalari
kuylangan. Shoir o’z ijodida xalq og’zaki ijodidan unumli foydalandi. Klassik uyg’ur
she’riyati an’analarini yangi davrda davom ettirdi. Aruz vaznida yozgan
she’rlarida ozodlik va erkni kuyladi. Adib hayoti va ijodi haqida ilmiy tadqiqotlar qilingan, qissalar va romanlar
yozilgan. 1983 yilda uning «Yillarga javob» kitobi o’zbek tilida nashr etiladi.
Jahon adabiyoti tarixida bunday qisqa umr ko’rib, katta shuhrat qozongan ijodkorlar juda kam
uchraydi. Uyg’ur xalqining jasur shoiri
Lutfilla Mutallib ijodi o’zbek xalqining mard o’g’loni, otashnafas shoiri Usmon Nosir
ijodiga hamohangdir. Bu ikki shoir ham chaqmoq umrini yashab, bu qorong’ulik va zulmat
bosgan dunyoni bir zum yoritib o’tdi.
O’yg’ur adabiyotining yirik
vakillaridan yana biri Ro’zi Qodiriy nomi keng
kitobxonlar ommasi orasida juda mashhurdir. U 1925 yili Qoshqarda tug’ilgan. O’rimchi
shahridagi eski maktabda keyin esa milliy institutda o’qigan.Shoir dastlabki she’rlaridayoq xitoy bosqinchilariga qarshi nafrat to’yg’ularini aks ettirgan edi. U «Ravnaq», «Lochin» kabi taxalluslari bilan ijod qildi. R.Qodiriy XX asr uyg’ur
poeziyasi va dramaturgiyasining rivojiga katta hissa qo’shdi.
Shoir jurnalistik faoliyati bilan ham
ko’p shug’ullangan. U «Janubiy Tyan- shan», «Bizning yo’l» kabi gazetalarda muharrir
bo’lib ishladi. Uning birinchi kitobi «Uchqun» nomi bilan 1956-yilda nashr etilgan edi. Keyinchalik shoirning
«Kurash ilhomlari», «Bahodir o’g’lon», «Qashqar qo’shig’i», «Gulnor», «Xiva gullari» kabi kitoblari e’lon qilindi. Shoirning «Qutlug’ diyor» nomli dostonida uyg’ur va o’zbek xalqlari o’rtasidagi do’stlikni ulug’ladi. R. Qodiriy 1957- yilda Toshkentga kelib, umrining
oxirigacha shu yerda yashadi. O’zbekiston uning ikkinchi vatani bo’ldi. U ayrim
asarlarini o’zbek tilida ijod qildi.
R. Qodiriy uyg’ur dramaturgiyasining shakllanishiga ham muhim hissasini qo’shgan ijodkordir. Uning «Ezilgan dehqon», «Tun va Tong», «Kurash va Intiqom», «G’oliblar to’yi» kabi drama va komediyalari ko’p
yillar teatr sahnalarida o’ynalib keldi.
«Xiva gullari» nomli dostonda Nurjon
nomli uyg’ur qizning O’zbekistonga kelib baxt
topgani, bu yerda o’z mehnati bilan obro’-e’tibor topib, sevganiga turmushga
chiqqani hikoya qilingan. Dostonda Xivadagi gilam to’qish fabrikasida mehnat qilayotgan turli millat kishilarining bir oiladek inoq yashashi o’quvchida kattagina
taassurot qoldiradi. Asarda Nurjon o’z
oilasining o’tmishini shunday tasvirlaydi.
Mening bobom ekan Xo’jandan,
Kelgan ekan bir chog’lar
bunda.
Qochgan ekan yov qirg’inidan,
Necha yillar yashaymiz shunda
Uyg’ur elin zabt etgan manjur
Yog’diribdi qirg’in o’tini
Nobud bo’lib besh yuz ming uyg’ur,
Matom bosmish bobom yurtini.
Hikmat koni, hunarlar koni,
Huvillabdi hayot maskani,
Ko’milibdi obodlik, hayhot!
Dod- faryodda bechora uyg’ur
Erk tilabdi, kutibdi najot!
Dostonda uyg’ur xalqining ozodligini toptagan bosqinchilarga nafrat bilan yozilgan misralar ham anchagina bor. Asar
finalida vofodorlik, sadoqat tantana qiladi.
Sharqiy Turkiston hozir Xitoy davlatiga qaraydi. U yerda 4 milliondan ortiq uyg’ur xalqi o’z ozodligi va
mustaqiligi uchun muntazam kurash olib
bordi. Uyg’ur adabiyotining Ziyo Samadiy, Zunun Qodiriy singari mashhur ijodkorlari bor. Ziyo Samadiy Xitoy davlatining
yurgizayotgan milliy siyosatiga qarshi chiqqani uchun vatanidan chiqarib yuborildi. Uning «Qonli dog’», «G’arib
va Sanam», «Xatarli daqiqalar» va «Xitoy zindonlarida» kabi pyesalari nashr
etilgan. Ziyo Samadiy uyg’ur adabiyotining tarixida birinchi bo’lib «Maimxon»
nomli romanini yozdi. Bu asarda uyg’ur xalqining mashhur kurashchisi Maimxon obrazi mahorat bilan tasvirlangan. Ana
shundan keyin uyg’ur yozuvchilari roman janrida ham ko’plab asarlar yaratdi.
Xullas, hozir uyg’ur adabiyoti Sharqiy Turkistonda va O’rta
Osiyoda yashovchi ijodkorlar tomonidan davom ettirilmoqda.
Adabiyotlar
1.
Xamrayev M. Vekov neumirayuùyeye slovo. «Jazushû»,
Alma-ata. 1969.
2.
Qodiriy R. Uyg’ur
yozuvchilari.
3.
Qodiriy R. Porloq qatralar.
4.
Bilol Nozim she’riyatidan.
Toshkent, 1986.
5.
Uyg’ur xalq ertaklari. – Toshkent, «Yosh gvardiya», 1981.
6.
Uyg’ur xalq qo’shiqlari. – Toshkent, 1960.
7.
Hirqatiy. She’rlar va
doston. «Jahon adabiyoti» jurnali, 2000 yil, fevral.
8.
Qodiriy R. G’ururim.
She’rlar va balladalar. –
9.
Mutallib Lutfilla. Yillarga javob. She’rlar va
balladalar. – Toshkent, 1983.
10. Sadir Polvon.
Ijodiy-biografik ocherk.Toshkent, 1987.