HOZIRGI ZAMON TURK ADABIYOTI
Reja:
1. XX asr Turkiyadagi tarixiy muhit.
2. 20-30 yillar turk adabiyoti.
3. 40-60 yillar turk adabiyoti.
4. Hozirgi zamon turk adabiyotining vakillari.
5. Keyingi yillar turk adabiyotining xususiyatlari.
Tayanch so’z va iboralar: Yangi turk adabiyotining
xususiyatlari, sarbast she’rlar. Ijtimoiy-siyosiy voqyealarning adabiyotda asosiy mavzuga aylanishi. Turk modern adabiyoti.
Sabaxittin Ali, Aziz Nesin, Nozim Hikmat, Qora Osmon o’g’li kabilarning ijodiy faoliyati. R.N.Guntekin ijodidagi o’ziga
xosliklar. Erk va demokratiya uchun yozilgan asarlar.
XX
asrda Turkiya o’z boshidan juda katta tarixiy voqyealarni kechirdi. Ikki jahon urushida ham aktiv ishtirok etgan
Turkiyaning ijtimoiy-siyosiy ahvolida tub o’zgarishlar bo’ldi. Qadimdan davom etib kelgan Usmon imperiyasi XX asr
boshlariga kelib barham topdi. Birinchi jahon urushidan keyin Turkiya
imperialistik davlatlar tomonidan okupasiya qilindi. Taraqqiyparvar kuchlardan bo’lgan
Kamol Otaturk boshchiligidagi bir guruh ofiserlar Turkiya ozodligi uchun kurash
boshladi. Ularni Turk xalqi qo’llab quvvatladi. Natijada
ular Turk Xalq Respublikasini bunyod etdi. O’lkada
yangi davr boshlandi. Ana shu tarixiy voqyealar bu davr turk adabiyotining asosiy tasvirlash obyekti bo’lib
xizmat qildi. Turkiya tuprog’ini bosqinchilardan ozod etish, erk va demokratiya uchun
kurashni aks ettirgan asarlar ko’paydi. Ayniqsa, 1923 yilda Turkiya Respublikasi deb e’lon qilingach, adabiyotda milliy ozodlik mavzuida asarlar yozish yanada
kuchaydi.
Adivarning
«Qonli ko’ylak» romani va milliy
ozodlik haqida yozgan hikoyalari, Qora Osmon o’g’lining «Sadom va Gammaro», «Begona»,
Rashid Nuri Guntekinning «Ko’m-ko’k tun», «Bir oqshom fojeasi » kabi romanlari 20-yillar turk adabiyotining eng ko’zga ko’ringan
asarlari bo’ldi. Bu asarlarda asosan yakka qahramonlar sarguzashtlari hikoya qilingan. Ular Turk xalqi birligi uchun
kurashdilar, ma’rifatparvarlik va madaniy inqilobni amalga oshirsa, qishloqda yashovchi turk aholisining ham ahvolini tubdan o’zgartirish
mumkin, deb hisobladilar. Boshqa bir guruh turk
yozuvchilari esa ijtimoiy hayotdagi turli illatlarni, jumladan, amaldorlarning
oddiy xalqqa o’tkazayotgan zulmini,
ishsizlik sabablarini, jamiyatda avj olib borayotgan poraxo’rlik va
tovlamachilik kabi illatlarni ayovsiz tanqid qiladi. Demokratik yozuvchilardan
Sabaxitdin Ali, Sadri Ertem, Suad Darvesh, Said Foik kabilar turk adabiyotida
tanqidiy realizmning rivojlashishiga
katta hissa qo’shdilar.
30-yillar
turk adabiyotida qishloq xo’jalik mavzusi yetakchilik qildi. Badiiy
adabiyotda dehqonlar hayoti, ularning
orzu-istaklari turli tipik obrazlarda aks ettirildi. Sadri Ertemning «Charx to’xtagan
payt» romanida oddiy turk mehnatkashlarining og’ir hayoti, ularning o’z haq-huquqlari uchun kurashi tasvirlangan. 30-yillarda turk
adabiyotida xotin-qizlar ozodligi mavzusi ham ko’proq tilga olina boshlandi. Shu bilan birga turk ishchilar
sinfi va ziyolilarning jamiyatdagi o’rni haqida ham ko’plab asarlar yozildi. Bu davr ayniqsa turk hikoyachiligining (novella) taraqqiyoti ko’zga yaqqol tashlandi. Ayniqsa talantli yozuvchi Sabohattin Ali bu davrda sermahsul
ijod qildi.
Sabaxittin
Ali 1906 yilda Bolgariyada tug’ilgan. Otasi turk zobitlaridan bo’lgan.
Yoshligida yaxshi bilim oldi. Istambul va
30-yillar
turk poeziyasining yetakchi shoirlaridan biri Nozim Hikmat bo’ldi. U turk
she’riyatining uzoq asrlardan buyon davom etib
kelayotgan an’anasini buzib, o’ziga xos yangi yo’ldan bordi. Shoir turk poeziyasida
birinchi bo’lib erkin vaznda ijod qila boshladi. Bu
vaznda qofiya va hijolar o’lchamiga ko’p
ham e’tibor bermasdan, asosiy maqsad fikrni aniq, hammaga tushunarli qilib berish kerak. She’rda intonasiya asosiy o’rinni egallash lozim. N. Hikmat
shu sohadagi faoliyati bilan turk she’riyatida yangi yo’nalishga asos soldi. U
novator shoir sifatida adabiyot tarixida qoldi. Uning an’analari faqat turk adabiyotiga
emas, balki butun turkiy tildagi xalqlar adabiyotiga ham
samarali ta’sir qildi. Shu jumladan, ko’plab o’zbek
shoirlari ham
Rashod Nuri Guntekin. XXasr Turk adabiyotining yirik namoyondasi Guntekin
o’z asarlari bilan faqat Turkiyadagina
emas, balki dunyoning boshqa mamlakatlarida ham
mashhurdir. U 1892 yili Istambul shahrida harbiy vrach oilasida tug’ilgan.
Istambul universitetining adabiyot fakultetini tugatib, chet ellarda o’qishini davom ettirdi.
Maktablarda
o’qituvchi va xalq maorif nozirligida nazoratchi vazifalarida ishladi.
1939 yili Turkiya Buyuk millat majlisiga deputat qilib saylangan, umrining so’nggi yillarida Turkiyaning YuNESKO dagi
vakili lavozimida faoliyat ko’rsatgan 1995 yilda Londonda 64 yoshida vafot
etadi. Guntekinning 24 jilddan iborat kulliyoti bosilib chiqqan. Yozuvchining 19 ta romani, ko’plab pyesalari va hikoyalari
mavjud.
Rashod
Nurining «Tamg’a», «Choliqushi» «Xazonrezi»,
«Yashil kecha» romanlari o’zbek tiliga tarjima qilingan. Adibning «Hiylai shar’iy», «Halola» singari dramatik asarlari ham
o’zbek kitobxonlarga tanish. Guntekin asarlari betakrorligi va o’ziga xosligi
bilan ajralib turadi. Yozuvchining «Yashil kecha», «Tegirmon», «Tamg’a»,
«Xozonrezgi» asrlarida turk mehnatkashlarining og’ir turmushi, ayollarning
ijtimoiy tengsizligi o’zining realistik ifodasini topgan. Bu asarlarda
jamiyatning olg’a ketishiga to’siq bo’lgan turli
illatlar fosh qilingan. «Xudoning mehmoni»,
«Xanjar», «Hiylai Shar’iy» kabi asarlarida esa dinni niqob qilib olib, o’z manfaatini
ko’zlaydigan munofiq ruhoniylar tanqid qilingan. Adibning
«Labdan yurakka», «Oqshom quyoshi», «Ayol kushandasi», «Achinish», «Tog’olcha butalari», «Osmon»,
«Eski kasallik» kabi baquvvat romanlari ham
mashhur. Ayniqsa uning «Choliqushi» romani juda ko’p chet tillarga tarjima qilingan. Romanda ziyoli oiladan chiqqan Farida ismli qizning qismatini tasvirlash asosiy
syujet liniyasi qilib olingan. Ana shu obraz
tasviri o’zi yashagan ijtimoiy tuzumning turli xolatlari bilan bog’lab
beriladi. Natijada roman voqyealari bizni
Turkiyaning Birinchi Jahon urushi va undan keyingi davrlardagi tarixining
badiiy kartinasi bilan bevosita tanishtiradi. Erk va ozodlikka intilayotgan
turk ayolining turli illatlarga, jaxolatga qarshi kurashi nihoyatda zo’r mahorat bilan berilgan. Asarda Nizomiddin,
Fotima, Xusayn, Kamron, Xayrullobiy singari obrazlar ishtirok etadi. Bularning har
biri o’ziga xos ijtimoiy xarakterlarga ega bo’lgan tipik obrazlardir.
Xullas,
ushbu asar yozuvchi ijodidagi eng baquvvat romanlardan
biri bo’lib hisoblanadi.
Ikkinchi
jahon urushi arafasi va urush davrida turk poeziyasida milliy shovinistik
ruhdagi she’rlar ko’paya boshladi. Chunki Turkiya dastlab fashistlar
Germaniyasi bilan ittifoq bo’lib, boshqa davlatlarga qarshi urush olib bordi. Shuning uchun turk adabiyotida ham milliy
shovinistik xarakterdagi asarlar yetakchilik qildi. 1944 yil Turkiya fashistlar Germaniyasi bilan aloqani uzib, unga qarshi kurashayotgan davlatlar tarafiga o’tdi. Keyin Turk adabiyotida antifashist
yozuvchilar paydo bo’ldi. Sabaxittin Ali xuddi shunday antifashist
yozuvchilardan biri edi. Uning «Ichimizdagi iblis» nomli romanida
fashistlarning oliy irq haqidagi g’oyalari qattiq tanqid qilingan. Ma’lumki, bunday g’oyalar
Turkiyada ham keng tarqalgan edi. Ular
Gitlerning oliy irq haqidagi g’oyalarini Turkiyaga ham tadbiq qilmoqchi bo’ldilar. Turk millatini boshqa millatlardan yuqori qo’yib, kuchli jamiyat qurish uchun kurash olib bordilar. Sabaxittin Alining «Ichimizdagi iblis»
romani mana shu voqyealar haqida hikoya qiladi. Asarda ikki
turk oilasining faoliyati tasvirlangan: biri Istambul shahrida yashovchi Emina
xola oilasi bo’lsa, ikkinchisi qishloqda yashovchi bir turk oilasi edi. Yozuvchi bu ikki
oila faoliyati orqali butun turk xalqining bu davrdagi hayotini, ruhiy dunyosini ko’rsatib
berdi. Sabaxittin Ali bu kitobdan tashqari «Tog’lar
shamoli» nomli she’riy to’plamini, uchta hikoyalar to’plamini («Tegirmon»,
«Arava», «Tovush») «Kuyujakalik Yusuf» kabi romanlarini ham yozgan. Urush davri
turk poeziyasida ham antifashistik g’oyalar aks ettirilgan she’rlar ko’p
yozilgan bo’lib, ular to hozirgi davrgacha o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q.
Urushdan
keyingi yillarda turk adabiyotida vatanparvarlik, xalqparvarlik motivlari ko’proq o’rin egalladi.
Endi adabiyotning asosiy tasvirlash obyekti ishchilar, dehqonlar, hunarmandlar hayoti bo’lib qoldi. Mahmud Maqolning «Qishloq o’qituvchisining maktublari»,
«Bizning qishloq» kabi romanlarida shahardan qishloqqa borib ishlagan ziyolilar obrazi yaratildi. Ana shu
mavzu Yashar Kamolning «Temirchi», Urxun Xoncherli o’g’lining «Qorong’u dunyo», Fakir Boyqurtning «Ilonlar o’chi» kabi romanlarida ham yoritilgan.
Milliy
ozodlik harakati aks ettirilgan asarlardan biri sifatida Nozim Hikmatning
«Ozodlik kurashi haqida doston» asarini ko’rsatish
mumkin. Bu asar turmada yozilgan bo’lib, unda turk xalqining erki va ozodligi uchun kurashayotgan kishilar obrazi yoritilgan.
Ma’lumki, Nozim Hikmat(1902-1963) dunyoga mashhur shoir va jamoat arbobidir. U o’z
xalqining erk va ozodligi uchun
kurash olib bordi. Shu bois umrining 17 yilini qamoqxonalarda o’tkazdi, o’z
vatanidan uzoqda, musofirlikda yashadi. N.Hikmat
turk adabiyotida katta o’zgarishlar yasagan shoir. Uning sarbast va erkin
vazndagi she’rlari XX asr o’zbek she’riyatining yuksalishiga ham katta hissa bo’lib
qo’shildi. N.Hikmatning «65lar»,
«Inson manzaralari» she’riy asarlari, «Surur» romani, «Bir sevgi afsonasi»,
«Turkiya haqida hikoya», «Unutilgan odam»,
«Domakl qilichi» singari dramatik
asarlari o’zbek tiliga ham tarjima qilingan. Nozim Hikmatning
she’riyati asosan sarbast vaznida bo’lib, u ko’pgina shoirlarga ijodiy maktab
vazifasini o’tadi. Bu she’riyat haqida shoirning
vatandoshi Sadri Ertem shunday deydi: «Uning misralari erkinlikdan boshqa qonunlarni bilmaydilar.
Uning she’rlaridagi harflargina emas, hatto har bir nuqta ham elektr qo’ng’irog’i
tugmasidek ovoz chiqaradi. Til sohasida esa N.Hikmat
hyech kim qilolmagan ishni qildi. U poeziya tilini demokratlashtirish shiorini olg’a
surgan shoirdir. N.Hikmat-yangilikning mujassam timsoli demakdir».
Haqiqatdan ham, shoirning
ijodidagi yangiliklar keyinchalik ko’pgina ijodkorlarga ilg’or an’anaga
aylandi. Bu an’ananing nafaqat turkiy xalqlar adabiyotiga, balki rus she’riyatiga ham ta’siri
katta bo’lganini adabiyotshunos olimlar ta’kidlamoqda. Nozim Hikmatning milliy ozodlik haqidagi ijodi an’analarini talantli turk shoirlari Kamol Tohir, Salim Xo’jag’iyoz
singarilar davom ettirdilar.
Ijtimoiy hayotda demokratiya uchun kurashning
faollashuvi dramaturgiya janrining rivojlanishiga ham ta’sir qildi. 60-yillardan boshlab Altan Chetin, Rafik Erdo’ran,
Aziz Nesin kabi yozuvchilarning bir qancha pyesalari
e’lon qilindi. Ayniqsa, Xoldun Tunarning «Shobon vatan himoyachisi»,
«Keshanlik Ali haqida qissa» kabi dramalari katta shuhrat qozondi. Bu asarlarda G’arb va Sharq adabiyoti an’analari uyg’unlashib ketgan edi.
60-70
yillar turk poeziyasi taraqqiyotiga Fozil
Doglaradja, Behget Netjatgil, Rifat Ilgiz, Ziyo Osmon Sabo, Badri Rahmi Ayb o’g’li
kabilar katta hissa qo’shdi. Talantli yozuvchi Ilhon
Berk Turkiyada modern adabiyotning yirik vakili edi. Ayniqsa bu davrda O’rxon Veli,Melix Shavkat Onday kabi
shoirlar turk adabiyotida yangi bir oqimga asos soldi.
Yangi davr adabiyoti yangi poetik shakllarni taqoza etardi. Shuning uchun bu ijodkorlar zamonaviy G’arb adabiyotining
an’analariga murojaat qilib, modern
she’riyat shakllarini o’z ijodlarida qo’lladi. Bu turk
she’riyatida yangilik edi. Qisqa va ixchamgina she’rlarda katta ijtimoiy voqyealar haqida fikr yuritiladi.
O’rxon Veli «Adabiyot xalq ommasining fikri,
orzu-umidi bo’lmog’ini istardim. Yangi adabiyot keng xalq ommasiga murojaat qilmog’i darkor. Chunki, dunyoda hali ko’pchilik och, yalang’och, qashshoq. Shunday ekan,
yangi adabiyot xalq adabiyoti bo’lib, xalqning hayotini, ular oldidagi muhim masalalarni ifoda qilsin», degan edi.O’rxon Veli, Melix Onday va O’qtoy Rifatlar birgalikda 1941 yilda adabiy manifest va
uch shoirning she’rlaridan tashkil topgan «G’aroyib» nomli kitobni nashr
ettirdi. Bu poetik hamkorlik keyinchalik «Uch ayoq» nomi bilan shuhrat qazondi. Ular turk
she’riyatining an’anaviy uslublarini rad qilib, kundalik hayot muammolariga, oddiy kishilarning ruxiyati tasviriga
ko’proq e’tiborni qaratmoqdilar. Bu shoirlar
turk xalq og’zaki ijodidan, oddiy xalqning so’zlashuv tilidan unumli foydalandilar. Haqiqatan ham, bu davr
turk she’riyatining taniqli vakillari Fozil Hyusnyu
Dog’larja, O’qtoy Rifat, Nevzat Ustyun, Rifat
Ilgaz kabi shoirlar ijodida ijtimoiy voqyealik falsafiy mushohada qilingan holatlar
ko’p uchraydi. Bu asarlarda oddiy turk mehnatkashining og’ir hayoti, ochlik, qoshshoqlik, ishsizlik
kabilarning ular xayotiga doimo xavf solib turgani haqida fikr yuritiladi. Kichik-kichik hajmli she’rlarda ironiya orqali siyosiy tuzumdagi illatlar qoralanadi. Masalan, Shavkat Onday she’rlarida hajviy ohang,
piching, kesatiq kuchli sezilib turadi. Uning
«Serdaromad uy» nomli she’rida turli tovlamachiliklar orqali oddiy odamlarning hisobiga boyib ketayotgan
kimsalarning kirdikorlari qattiq fosh qilingan.
Kecha ikki qavat edi
Bugun uch qavat
Ertaga to’rt qavat
Indin besh qavat
Sanoqsiz daromad
Sanoqsiz qavat
O’smoqda janoblar o’smoqda
Yuksalmoqda bizning mamlakat
She’rdagi
so’zlarning takrorlanib kelishi, undagi yashiringan fikrni yana-da bo’rttirib
ko’rsatish uchun xizmat qilmoqda.
Bundan
tashqari ham, mamlakatdagi ijtimoiy
tuzumni tanqid qilgan turli modernistik yozuvchilar paydo bo’ldi. Vedat Tyuralining «O’z
o’zim bilan yolg’iz», Erdal Uzning «Sen yaradorsan», Xo’ja G’iyosning «Bahs»
romanlari o’z davridagi mavjud ijtimoiy tuzumga qarshi e’tiroz sifatida yozildi. Kamol Bilbashar Akmacha, Aziz Nesin
asarlarida jamiyatdagi ishsizlik, diniy ekstremizm singari illatlar qattiq tanqid qilindi.
Ma’lumki, Aziz Nesin faqat Sharq adabiyotida emas, balki butun dunyo adabiyotidagi noyob iste’dod egalaridan biridir. Uning asarlari juda ko’p chet tillariga tarjima qilingan. O’zbek tiliga ham yozuvchining «Musht ketdi», «Hushtak
afandi»,
«Futbol qiroli», «G’aroyib bolalar» kabi
kitoblari va bir qancha hikoyalari tarjima qilingan. Yozuvchining asli ismi Mahmud Nusrat bo’lib,
Aziz Nesin uning taxallusidir. U turk adabiyotiga, ayniqsa, uning hajviyasining yuksalishiga katta hissa qo’shdi.
Aziz
Nesin 1915 yil Istambul yaqinidagi qiùloqda tug’ilgan. Otasi kambag’al dehqon bo’lgani uchun, unga yaxshi bilim beradigan
maktablarda o’qitolmadi. U harbiy maktabga
kirib, ofiser bo’lib yetishadi. Lekin bu soha uni qiziqtirmas edi. U adabiyotga havas qo’ydi, dastlab she’rlar yoza boshladi, keyinroq felyeton va turli mavzularda hikoyalar bilan
gazetalarga chiqib turdi. Yozuvchi «Tong»,
«Vatan», «Oqshom» kabi gazetalarida ishladi.
Mashhur yozuvchi Sabaxittin Ali bilan «Marko Posho» haftaligini chiqardi. Lekin bu nashrda amaldorlar tanqid qilingani uchun hukumat
tomonidan katta jarima solinib, yopib qo’yildi. Aziz Nesin,
ayniqsa, hajviy hikoyalari bilan
katta shuhrat qozondi. Bolalar dunyoqarashiga xos samimiy ruhda yozilgan «Futbol qiroli», «G’aroyib bolalar» kabi asarlari butun dunyoga
mashhur bo’ldi. Yozuvchining «Demokratiya shunqori» hajviy hikoyasida bevosita turk davlat tuzumi, uning senzurasi qattiq tanqid qilingan. Asarda bir
yosh muxbir turli yolg’onlarni yozdi. Eshak qo’zi tug’di, ayollar qurbaqa tug’di, osmondan baliq yog’di kabi xabarlar bilan dong taratdi. Lekin bir kuni u xalq dardini, ya’ni rost gapni yozgani uchun, polisiya uni
qamab qo’ydi.
«Dahshatli
tush» hikoyasida yozuvchi tushida xorijdagi bir anjumanga tushib qoladi. Undan mamlakat haqida so’raydi. U haqiqatni aytgisi keladi, ammo qo’rqadi. Keyin u qip-qizil yolg’onni
gapiradi. Soxta, sun’iy gaplar bilan yurtini to’q, obod, erkin qilib ko’rsatadi.
Chunki bu jamiyatda haqiqatni aytsangiz, sizni jinoyatchi sifatida qamaydi. Yaxshisi yolg’onchi bo’lish kerak, yolg’on
uchun jazo yo’q. Yaxshi yolg’on gapirsang,
mukofat ham beradi. «Xotin kishi bo’lganimda», «Keyin xursand bo’lasiz», «Ming
marta shukur» kabi xajviyalari ham katta mahorat bilan yozilgan.
Hozirgi
turk adabiyotining dong’ini dunyoga taratayotgan Mustafo Sepitchi, Emine Ishansu,Sevinch
Chokum, Mustafo Qutlu, Xakim ug’li Ismoil, Urxon
Pamuk, Kurshat Bashar kabilarni ko’rsatish mumkin.
Atigi
36 yil umr ko’rgan Umar Sayfiddin ham XX asr turk adabiyotining faxri bo’lib
xisoblanadi. Uning 136 xikoyadan tashkil topgan to’plami xozir ham turk o’quvchilarining eng sevimli kitobi bo’lib qolgan. Umar Sayfiddin adabiyotning ijtimoiy vazifasi haqida shunday degan edi: “Adabiyotga faqat san’at deb qarashlariga men mutlaqo qarshiman. Yozuvchining burchi inson qalbida yovuzlikka qarshi nafrat tuyg’usini o’yg’otish, uni xar hil pastkashliklardan
asrashdir”.
Xullas,
hozirgi turk adabiyoti ezgulik uchun xizmat qilmoqda. Bu adabiyot turli badiiy
janrlarda va rang-barang mavzularda yuksalib bormoqda.
Adabiyotlar
1.
Alkayeva L. Babayev A. Tureskaya literatura. Kratkiy
ocherk. -Moskva, 1967g.
2.
Turk dili. Dil va edebiyot dergisi 1. Sayi (Nisan
1996).
3.
Mahmed Emin Yurdaqul. Ey, turk o’yg’on. «Jahon adabiyoti».
4.
N. Hikmat. She’rlar va poema. T., 1982.
5. Jaloliddin Rumiy. Ma’naviy-masnaviy.
6. Nozim Hikmat. Qon gapirmas. Roman. Toshkent.1987.
7. R.N.Guntekin. Choliqushi. Roman. Toshkent 2001.
8. Aziz Nesin. G’aroyib bolalar. Roman va hikoyalar.
9. Radiy Fish. Jaloliddin Rumiy.
Tarixiy-biografik
roman.
10. Hozirgi zamon turk she’riyati.
11. Turk xalqining buyuk farzandi Otaturk. Tarixiy-
biografik ocherk Toshket, 1998.