OLTOY VA SIBIRDA YASHGHOVCHI TURKIY XALQLAR ADABIYOTI
Reja
1.Hakos adabiyoti.
2.Oltoy adabiyoti.
3.Tuva adabiyoti.
4.Yoqut adabiyoti
Tayanch iboralar: Sibirdagi turkiy xalqlar, folklor asarlari. «Hakasiya qo’shiqlari».Adabiyot aloqalar.«Oltoy
xon», «Olonxo» kabi eposlar.Rus adabiyoti ta’siri.Mordvinov, Elyay kabi ijodkorlar.
Sibirda yashovchi turkiy xalqlardan biri bo’lgan Hakaslar boy adabiy merosga ega.Bu
meros asosan og’zaki ijod shaklida yetib kelgan.Yozma
adabiyot esa XX asarning 30-yillaridan shakllana boshladi.Hakas adabiyotining tarixini folklor asarlari tashkil etadi.Xalq o’z orzu-umidlarini
og’zaki ijod asarlarida ifodalagan.Bu xalqning ko’pgina folklor asarlari katta
hajmli she’riy asarlardan iborat bo’lib, muzika bilan ijro etilgan.Qahramonlik, ishq-muhabbat, sarguzasht mavzularidagi bu asarlar
xalq jirovlari tomonidan
quylangan. Har bir
doston besh ming misradan to o’n besh ming misragacha bo’lgan.
Ana shunday asarlardan qa’rib
ikki yuztasini hakas baxshilari yoddan aytib bera olgan. Xalqqo’shiqlarining
aksariyati ovchilik va chorvachilik mavzusida aytilgan.
Chunki hakas xalqi
tarixda asosan shu kasblar bilan shug’ullangan.Hakas baxshilarining
aytishuvlarida turli mavzular olingan. Bular to’ylarda, bayramlarda va turli xalq marosimlarida
ijro etilib, katta tarbiyaviy ahamiyatga ega bo’lgan. Hakas xalq folklarining «Altin ariz», «Albinti», «Pora Ninji»
kabi dostonlari juda mashhurdir.
1930 yil Hakasiya avtonam
oblasti tashkil etildi. Shundan keyin xakaslarning milliy tilida gazeta va jurnallar chiqa boshladi. Tipografiya, muzeylar, teatrlar
tashkil etildi. Milliy maktablar ochildi va ularga
ona tilida darsliklar yaratildi. Bu esa hakas yozma adabiyotining
paydo bo’lishiga sabab bo’ldi.Natijada dastlabki yozma
adabiyot asarlari paydo bo’la boshladi.
Birinchi hakas yozuvchilaridan
biri V.Kobyakov, «Hakasiya qo’shiqlari» she’riy to’plamini 1934 yilda
nashr ettirdi.Keyinchalik uning «Aydo» nomli hikoyalar
to’plami, «Partizanlik kunlari» nomli ocherklar turkumi e’lon qilindi.A.Toponovning «Ayollar
yutug’i», I.Spirinning «Baxs» kabi dramalari Xakas adabiyoti tarixidagi birinchi
dramatik asarlar edi.Bu asarlar zamonaviy mavzuda yozilgan
bo’lib, yangilikka intilayotgan hakas yoshlarining murakkab hayoti aks ettirilgan
edi.M.Kokovning «Anun» nomli pyesasida keksa shamanning
o'ziga yarashmagan qiliqlari zaharxanda kulgi bilan fosh qilinadi.
U ikki xotin ustiga
yana yosh qizni olmoqchi bo’ladi. Qizning otasi ham shamandan ancha qarzdorligi uchun bunga majburan rozi bo’ladi.Lekin adolatli kuchlarning aralashuvi sababli bu ish ijobiy hal bo’ladi,
ya’ni qiz o’z sevgan yigitiga
turmushga chiqadi.Shaman esa xalq o’rtasida
sharmanda bo’ladi. M.Kilchigakov «Ayiq uyasi», S.Chorkovning «Tasxil etaklarida»
singari dramatik asarlarida ham eskilik va yangilik o’rtasidagi
kurash aks ettirilgan.Hakas adabiyotida prozaik
asarlar ham 30-yillardan boshlab shakllandi. A.A.Topamovning cho’ponlar,
batraklar va hakas ayollari haqida yozgan hikoyalari alohida to’plam holida
nashr etildi. Keyinroq V.Kobyakovning
«Aydo», M.Kokovning «Uchrashuv» nomli avtobiografik povestlari paydo bo’ldi.
1960 yili nashr etilgan
N.Domojakovning «Uzoqdagi ovulda»
nomli asari birinchi hakas romanidir.Bu asarda hakas xalqining qoloq
turmushi asta-sekinlik bilan tuzatilib borayotganligi tasvirlanadi.Roman voqyealari
20 –yillarda bo’lib o’tadi. Bu davrda hakasiyada grajdanlar urushining borishi,
oq gvardiyachilar vaqizillar o’rtasidagi
janglarning oddiy xalqqa musibatlar
keltirgani haqida yozilgan.
Pichon degan boy bilan Sabis nomli kambag’al yigit o’rtasidagi
qarama-qarshiliklar asarning asosiy syujet
liniyasini tashkil etadi.Arina Petrovna nomli rus ayolining
Hakas ovulida madaniyat tarqatuvchi
rolida berilishi ham o’ziga xos tarzda tasvirlangan.Kitobda
hakaslar o’ta johil, qaloq xalq, ularning turmushi ba’zan tosh davrini eslatadi degan
fikrlar ham aytilgan.Albatta bunday fikrlar biroz e’tirozga
loyiq, chunki hakas xalqining ham qadimgi, o’ziga xos madaniyati bo’lgan.
Romandagi Alarchon obrazi
orqali shamanlikka munosabat
ko’rsatilgan.Asrlar davomida oddiy, savodsiz xalq shamanlarga e’tiqod qilib
keldi. Yangi maktablar ochilishi va jamiyatdagi
rivojlanishlar tufayli shamanlikka bo’lgan e’tiqodning yo’qola borishi kitobda ishonarli qilib tasvirlangan.Ma’lumki, Hakasiyada keyingi
yillarda katta-katta yer osti boyliklari kashf etildi.Sanoatning rivojlanishi, bu yerga turli millat vakillarining ko’chib
kelishi hakas xalqining turmushida,
ma’naviy hayotida katta o’zgarishlar yasadi.A.Shemetovning
«Temir tog’» ocherklar turkumi ana shu masalaga bag’ishlangan. Bunda kechagi
cho’pon va ovchi hakasning bugungi kunga kelib, zamonaviy
sanoatning ilg’or xodimi bo’lib yetishgani aks ettirilgan.Ma’lumki, hakaslar ko’p
yillar jung’arlarning qo’l ostida
ezilib keldi. XVIII asr boshlarida ular Rossiya
imperiyasiga qo’shib olindi.
Ana shu tarixiy voqyealarga
bag’ishlangan N.Domojakovning «Oq-Tigey»,
M.Bainovning «Cho’llar haqida
o’ylar» poemalari e’lon qilingan.M.Chebodayevning «Yaxshi tilaklar» nomli poemasida ham tarixiy
mavzu qalamga olingan.
Bu asarda birinchi ovchilar shirkati va kollektiv xo’jaliklarning
tashkil etilishi haqida fikrlar
bayon etiladi.
I.Kostyakovning «Ipak
belbog’» nomli romanida Ikkinchi jahon urushi davrida hakas xalqi vakillarining vatan ozodligi uchun
ko’rsatgan qahramonliklari tasvirlangan.
Keyingi yillar hakas adabiyotida
realistik tasvirning takomillashib borayotganligi sezilmoqda. Adabiyotga yangi-yangi
yosh talantlar kirib kelmoqda, ular
hakas adabiyotini yana-da yuqori darajaga
ko’taradi va umum turkiy adabiyotning rivojlanishiga katta
hissa qo’shadi degan umiddamiz.
Oltoy o’lkasida
yashagan turkiy xalqlar juda
murakkab tarixiy shariotda hayot kechirdi. Ko’p yillar bu xalq jungarlar va mug’ullarga
qaram bo’lib keldi, keyinchalik
Rossiya imperiyasi tarkibiga kiritildi. Shu boisdan oltoy xalq og’zaki ijodidagi asarlarning ko’pchiligida
ozodlik va erk uchun kurashgan qahramonlar obrazi beriladi. «Alpomish» dostonining Oltoy turkiy xalqlari og’zaki ijodidagi variantida ham asar qahramoni Alpomish qalmoq bosqinchilariga
qarshi kurash olib boradi.
Ularning «Erlikxon», «Talayxon», «Oltoyxon» singari folklor asarlari ham mavjud.
Bu xalqning
adabiyoti tarixi asosan folklor asarlaridan iborat.Faqat XX asrga kelib oltoy turklari yozuvga
ega bo’ldi.Dastlab lotin, keyinchalik rus alfavitini qabul qildi.1925 yildan boshlab oltoy
turkiy xalqlarining ona tilida
«Qizil Oyrot» nomli birinchi
gazeta chiqa boshladi.
Ana shu gazetada ko’pgina ijodkorlar ishlardi va o’zlarining
dastlabki asarlarini ham shu gazetada e’lon qilar edi. Oltoy turkiy xalqi adabiyotining asoschilari sifatida P.V.Kuchiyakov
va baxshi N.O’lagashovni ko’rsatishimiz mumkin.
30-yillarning boshida
tipografiya tashkil qilindi.
Ana shu davrdan boshlab oltoy turklari yozuvchilarining asarlari chop etila boshladi.
N.Chevalkovning «Qonga
bo’yalgan xanjar» nomli dramatik asari oltoy yozma adabiyoti tarixida birinchi nashr
etilgan badiiy asar hisoblanadi.
Keyinchalik L.Sari-Sepaning
«Temdash» hikoyalar to’plami, P.Chagat-Stroyevning «Qora-qurum»
nomli poemalari nashr etildi. 30 – yillarda Oltoy
adabiyotining yetakchi ijodkorlaridan biri Pavel Kuchiyakov edi. Uning «Oyrotiya
mehmonlari» ocherki, «Temir tulpor» hikoyasi va «Kurash»,
«Sirtmoq», «Oqlarning kirdikorlari», «Tuzoqqa tushgan dushman» singari
pyessalari e’lon qilindi. Shu davrda rus adabiyoti klassiklarining ko’plab asarlari Oltoy turklari
tiliga tarjima qilindi.1932 yili Oltoyda teatr ochilishi xalqning ma’naviy xayotida juda katta voqyea bo’ldi.Bu davrda oltoy adabiyotida birinchi roman «Odi yo’q» («Nomsiz») nashr etildi.Lekin bu asarning muallifi Pavel Kuchiyakov uni tugatolmasdan
vafot etdi.
Pavel Kuchiyakov 30-yillarda
ko’pgina lirik asarlar ijod qildi.Ma’lumki, lirika bu xalq
adabiyotida avval uchramas edi. Adibning ko’plab dramatik asarlarida ham
tarixiy va zamonaviy mavzu qalamga olingan edi. Xullas,
30-yillar oltoy yozma adabiyoti shakllandi. Bu adabiyot vakillari o’z xalqining tarixiy taqdirini va kelajagini
aks ettiruvchi ko’plab asarlar yaratdi. Zamonaviy mavzuda yozilgan
asarlarda o’sha davrdagi yuz bergan ijtimoiy – siyosiy voqyealar aks ettirildi.
Ikkinchi jahon urushi yillarida Oltoy adabiyotida qahramonlik mavzusidagi asarlar ko’proq yozildi. Chunki o’sha tarixiy
muhit Vatan taqdiri uchun
olib borilayotgan janglarda jasorat vaqahramonlikni tasvirlashni taqoza etardi. P.Kuchiyakovning «Ikki gvardiyachi»
pyessasida front va front orqasidagi xalq hayoti ko’rsatilgan.
Ch. Yenchinovning «Ona»,
«Do’st o’limi» singari asarlarida ham urush mavzusi yoritilgan. Urushdan keyingi oltoy adabiyoti S.Surazakov, L.Kokishev, E.Palkin, A.Adarov, I.Shodoyev singari
ijodkorlar bilan boyidi.Adabiyotda frontdan keyingi xalq xayoti, xalq xo’jaligini tiklash kabi mavzular
yetakchilik qildi.Bu mavzular asosan she’riy yo’l bilan yoritila boshladi.Ye.Chapiyevning «Tinchlik
shamoli», A.Adarovning «Ursul GES i» singari asarlari bunga misol bo’ladi.A.Saruyevaning «Kolxozchi Diyorgal» poemasida yoshlar hayoti qalamga olingan.Kichik prozaik janrlarda ham bir qancha
asarlar yozildi.
60-70 yillar Oltoy adabiyotida
rivojlanish har tomonlama ko’zga tashlanadi.Zamondoshlar
obrazlari tasvirlangan asarlar ko’paya boshladi.L.Kokishevning
«Arina» romani, Ch.Chunjikovning «Munduzak» qissasi,
A.Adarovning «Yorqin yillar»
kabi hikoyalar to’plami katta mahorat bilan yozildi.Bu
asarlar bir qancha chet tillariga
ham tarjima qilingan.E.Palkinning «Natasha», «Amir», «Qora olov» singari dostonlari ham g’oyaviy-badiiy tomondan
yetuk asarlar deb sanaladi.
A.Adarovning «Oltoy»,
«Arg’umoq» nomli ertak-dostonlari
ham kitobxonlarga manzur bo’ldi.Bu asarlar xalq og’zaki ijodi an’analaridan foydalanib
yozilgan.
Umuman olganda, keyingi
yillar Oltoy adabiyotida ham janriy rang-baranglik, ham mahoratning o’sayotganligi
ko’zga tashlanadi.
Tuvaxalqi
turkiy guruhga mansub bo’lib, Janubiy Sibirda yashaydi.Ular budda dinining bir tarmog’i bo’lgan Lamaizmga e’tiqod qiladilar.Aholisi taxminan 300 mingga yaqin.
Tuva tarixiga nazar tashlar ekansiz, ularni miloddan oldingi davrlarda xunlar bosib
olgani, ko’p asrlar moboynida Xitoy va Mo’g’ul bosqinchilari hukmronligi ostida yashaganligining
guvohi bo’lasiz. 1207 yili Tuvani Chingizxon qo’shinlari ishg’ol etdi.XSh-X1U asrlar Xitoy davlati tarkibiga kiritildi.Keyin tarixiy taraqqiyot
tufayli Tuva uzoq davrlar Manjurlarga
qaram bo’lib qoldi. 1921 yili Tuva xalq respublikasi e’lon qilindi va poytaxti
Qizil shahri qilib belgilandi. Keyinchalik
Tuva avtonom oblast sifatida (1944 y.)Ittifoq tarkibiga kiritildi.
Tuva xalqi adabiyoti tarixi asosan folklor
asarlaridan iborat. Bunda juda ko’plab ertaklar, rivoyatlar va dostonlar mavjud bo’lib, ularning ko’pchiligida xalq ozodligi uchun kurashgan qahramonlarning obrazi aks ettiriladi.
Tuva yozma adabiyoti esa
XX asrning 30 – yillaridan shakllana boshladi.1930 yilda
Tuva yozuvga ega bo’ldi. Shundan boshlab tuva tilida gazeta va jurnallar nashr etildi, tipografiyalar tashkil qilindi. Tuva milliy teatrning
ochilishi ham shu yillarda sodir bo’ldi.Milliy tilda o’qitiladigan maktablarning barpo etilishi
ham juda katta tarixiy ahamiyatga ega bo’ldi.Bu davrni
tuva shoiri B.Xovenmey «Buyuk bahor» nomli she’rida Ulug’-Xem (Yenisey) daryosining
okeanga borib qo’yilishiga o’xshatadi.Chunki Tuva xalqi
ana shu davrlardan boshlab jahon sivilizasiyasiga yaqinlasha boshladi.Tuva yozma
adabiyotining dastlabki vakillari sifatida S.Syuryun-ool, S.Sarig-ool S.Toka, S.Pyurbyu,
B.Xovenmey, S.Tamba, Yu.Kyunzegesh, O.Suvakpita singari ijodkorlarni ko’rsatishimiz
mumkin.
1946 yildan Tuvada qishloq xo’jaligini kollektivlashtirish, sanoatni rivojlantirish,
madaniy inqilob kabi tadbirlar
o’tkazildi. Albatta tuva xalqi xayotidagi bu o’zgarishlarning o’ziga xos ijobiy va salbiy tomonlari ham
bor edi. Xususiy mulkka,
feodalizmga hujum kompaniyasi shiori ostida tuva xalqining ko’pgina tarixiy merosi, milliy qadriyatlari qoralandi.Asrlar davomida shakllanib kelgan xalqning
urf-odatlari, rasm-rusumlari bu xalq
uchun mutloqo begona bo’lgan
tartib qoidalar, ma’naviyat sohasidagi
sosialistik mezonlar bilan almashtirildi.Lekin, shunga
qaramasdan, bu davrda tuva xalqi tarixida katta ijobiy o’zgarishlar
ham bo’lganini aytib o’tish kerak. Chunki milliy maktablarning ochilishi,
yozuvga ega bo’lishi, kitoblar, gazeta va jurnallar nashr
etilishi tuva xalqi xayotida
katta burilish yasadi.
Xalq hayotidagi ana shunday ijtimoiy-siyosiy
o’zgarishlar adabiyotda o’z aksini topdi.Tuva yozma adabiyoti
ham poeziyadan boshlandi.Chunki poeziyada davr voqyealariga emosional munosabat bildirish
hamma xalqlar adabiyotiga xos.
Vatan haqida, do’stlik
vaqardoshlik
to’g’risida she’riy asarlar paydo bo’ldi. Sarig-oolning «Oltin qiz» nomli poemasida tuvalik yosh qizning o’z xalqi xayotida yuz berayotgan katta o’zgarishlarga
hissa qo’shgani, kolxozlar tashkil
qilishda faol ishtirok
etgani va uning jaholatga qarshi kurashga otlangani tasvirlab berilgan.
Shoir Kenin-Lopsanning balladasida esa Mongush nomli tuva yigitining Sank-Peterburgga
borib o’qishi, u yerda
Xosa nomli ispan yigiti bilan do’st bo’lishi, shunday qilib, tuvaliklarning ham asta-sekin dunyoga
chiqayotganligi tasvirlangan.
Bu mavzu O.Suvakpitaning «Do’stlik» nomli dostonida yanada rivojlantirildi.
Bu davr Tuva poeziyasida
mehnat temasi, oddiy kishilarning xayoti, orzu umidlarini tasvirlash yetakchi mavzuga
aylandi.Daraxt kesuvchilar, quruvchilar, kolxozchilarning mehnati madh etildi.
Albatta, tabiat va muhabbat lirikasi ham ancha taraqqiy etdi. 50-yillarda Tuva poeziyasida satirik she’rlar yozish ancha jonlandi.Turli mansabparastlar, ikki yuzlamachilar, ig’vogaru poraxo’rlar
hajviy she’rlarning tasvirlash obyektiga aylandi. Bularga B.Xevonmeyning
«Ijroqo’m papkasida», «Eskirgan
qog’oz», Kenin-Lopsanning
«Telefon orqali rahbarlik»,
«Eski ko’prik», O.Suvakpitaning «To’rg’ay qo’shig’i» kabi hajviy asarlarini ko’rsatishimiz
mumkin.
Bu davrda ma’rifatparvar
shoir A.Chadamba bolalarga atab ko’pgina asarlar yaratdi.U tuva tilidagi birinchi maktab darsliklarining ham muallifi sanaladi.
Tuva adabiyotida dramaturgiya
janrining shakllanishi asosan urushdan keyingi o’n yilliklarga borib taqaladi.S.Sarig-oolning
«Kolxoz dalasida» dramatik asari 1947 yilda yozilib sahnaga qo’yildi.Bu asar tuva adabiyotidagi birinchi sahna asarlaridan biri bo’lib, unda
tuva dehqonlarining kollektiv
xo’jaliklarga birlashishi aks ettirilgan.Keyinchalik bu
avtorning «Qishloq o’qituvchisi»
nomli dramasi e’lon qilindi.Bu asarda ikki yoshning sevgisi, yangi urf-odatlar, eskilik sarqitlariga qarshi kurashlar tasvirlangan.Yanabir mashhur
tuva yozuvchisi O.Sagan-oolning «Intilish», «Bir qishloq sovetida» pyessalari ham zamonaviy
mavzuda yozilgan dastlabki dramatik asarlar edi.
S.Tokaning «Orzularning ushalishi» nomli
dramasida ijtimoiy-siyosiy va tarixiy voqyealar asosiy mavzu qilib olingan. Bunda Tuva
xalqining Rossiyaga qo’shilishiga qarshi bo’lgan feodal guruhlar tanqid qilindi.Muallif bu asarida Tuva xalqining
Rossiyaga qo’shilishini yoqlab chiqqan.Folklor materiallari asosida
S.Sarik-oolning «Chechan va Belakmaa»
nomli sahna asari ham tuva dramaturgiyasining rivojlanishiga katta hissa bo’lib
qo’shildi.1946 yilda S.Sagan-oolning
«Do’stlik» nomli hikoyasi e’lon qilindi.Buni tuva yozma adabiyotidagi birinchi prozaik asar desa bo’ladi.Bunda tuvalik yigit Adar-ool bilan rus qizi Marusya o’rtasidagi muhabbat tasvirlangan.Qor bo’roni
paytida yigit Marusyani o’limdan qutqarib qoladi.Marusya
esa vrach bo’lib, ko’pgina tuvaliklarni davolaydi.Hikoyada
internasional do’stlik, rus madaniyatining mahalliy aholi turmushiga ta’siri kabilar
madh etilgan.
Shu avtorning «To’g’riqaror» nomli hikoyasida
esa ko’chmanchi Tuva xalqining o’troqlashishi, bu sohadagi qiyinchiliklar tasvirlangan. S.Sagan-oolning «Qishloqlik yigit», «Bu yo’ldan qayt» nomli hikoyalarida ham zamondoshlar
obrazi chizib berildi.Umuman, bu asarlar tuva adabiyotida
badiiy prozaning shakllanishiga katta hissa bo’lib qo’shildi.
Taniqli adib S.Sarig – oolning «Ertenlig
kolxozi» povesti tuva adabiyotidagi birinchi yirik prozaik asarlardir.Bu asar ham zamonaviy mavzuda yozilgan bo’lib, Suvonma nomli tuvalik
ayolning boshidan kechirganlari hikoya qilingan.Yozuvchi Salgak Toka ham tuva adabiyotining yirik vakili hisoblanadi.Uning ko’plab asarlari boshqa
tillarga ham tarjima qilingan. Adibning «Kambag’alning sho’ri», «Ayollar», «Ayrat so’zi» kabi asarlari o’quvchilar orasida juda mashhur bo’lgan S.Tokaning
«Kishanlar parchalandi» nomli povestida tuva xalqining ozodlik uchun olib borgan kurashlari
tasvirlangan. Bu ma’lum darajada avtobiografik asar sanaladi.Chunki yozuvchining o’zi xalq
ozodligi uchun bo’lgan kurashlarda bevosita ishtirok etgan.Uning «Ayrat so’zi» nomli trilogiyasi 50-yillardayoq rus tiliga tarjima qilingan edi.
Keyingi yillar tuva adabiyotida
poeziya yetakchi janr bo’lib qoldi.
Ko’plab she’riy to’plamlar va dostonlar ijod qilindi. Kenin-Lapsaning
«Ottuk» nomli dostonida oddiy tuva dehqonining
taqdiri jamiyatdagi o’zgarishlar
bilan birga qo’shib tasvirlangan.Shu avtorning «Kichkina muallim» nomli poemasida esa tuva xalqining yangi alfavitni qabul qilishi, hamma joyda joriy qilingan maktablar haqida
hikoya qilinadi.Yu.Kyunzegeshning «To’y», «Muhabbat va nafrat», S.Sarig-oolning «Mening
Ulug’-xemim», «O’ttiz yoshli» kabi poemalari ham yuksak mahorat bilan yozilgan.
Tuva adabiyotining keyingi avlodi bo’lgan K.Ekir-ool va
shoira Ye.Tonovaning she’rlari ko’proq muhabbat va tabiat manzaralari tasviriga bag’ishlangan.
Bular ijodida ballada va sonet kabi she’riy janrlarda yozilgan
asarlar ham ko’plab uchraydi. Keyingi yillar tuva prozasida
oddiy kishilar xayotini tasvirlovchi psixologik hikoyalar ko’p yozilayapti.Bularda jaholatga, olg’a ketishga to’siq bo’luvchi yaramas urf-odatlarga,
byurokratizmga qarshi kurashuvchi
qahramonlar obrazi tasvirlangan.
A.Darjaaning «Shamanning
o’limi», T.Qizil-oolning «Xuran-Xelining
sog’ayishi» asarlari bunga misol bo’la oladi.S.Sarig-oolning
«Katta ov», «Ajoyib qo’shiq», «Cho’pon» singari hikoyalarida
esa tabiat muhofazasi, ovchilar hayoti tasvirlangan.
Katta proza janrlarida
ham ko’plab asarlar yaratilmoqda.Jumladan, S.Sarig-oolning «Angir-ool haqida hikoyat» nomli ikki kitobdan iborat
avtobiografik romani e’lon qilindi. Keyingi yillarda K.Kudajining «Tinch go’sha», S.Syurin-oolning «Bu muhabbat», D.Begzining
«Do’stlar suhbati», O.Sagan-oolning «Tutqich bermas tulporlar» nomli qissa va romanlari
nashr etildi. Bu asarlar tuva xalqining hayoti haqida
xabar beribgina qolmasdan, balki
ularning ichki kechinmalari, orzu-umidlari haqida
ham kitobxonni yaqindan
tanishtiradi.Taniqli ijodkor S.Pyurbyuning «Sevgini
avaylash kerak» nomli dramasi keingi yillar Tuva adabiyotining katta yutug’i bo’ldi.
Xullas, Tuva adabiyoti ham umum turkiy xalqlar adabiyotining bir bo’lagi sifatida rivojlanish
va taraqqiyot yo’lidan
bormoqda. Bu adabiyotga keyingi yillarda bir qator
yosh talantlarning kelib qo’shilishi,
uning kelajagi yanada porloq
bo’lishdan dalolat beradi.
Yokutlar juda qadimgi va boy madaniy
merosga ega bo’lgan turkiy xalqlardan biri
bo’lib hisoblanadi. Ular o’zlarini «sahalar» deb atashadi.Hozir Yokutiston Respublikasi nomi o’zgartirilib Saxa Respublikasi
deb qo’yilgan. Yokut xalq tarixi, ularning kelib chiqishi bilan bog’liq bo’lgan ko’plab rivoyatlar bor. Bu rivoyatlarning
ko’pchiligida juda qadim zamonlarda
yokutlar Oltoy o’lkasida yashaganligi, keyinchalik qandaydir sabab bilan shimolga, ya’ni hozirgi
Yokutiston xududiga ko’chib borganligi hikoya qilinadi. Yokut xalq folklori dunyodagi eng boy folklorlardan
biridir.Ayniqsa
unda afsonaviy xalqqahramoni Olonxo haqidagi rivoyatlarning, dostonalarning
ko’pligi diqqatni o’ziga jalb
qiladi.Bu qirg’izlarning
«Manas» eposiga o’xshab ketadi.Ayrim tadqiqotlarda
Olonxoni turkiy xalqlarning kelib
chiqishi bilan bog’liq bo’lgan «Alan quva» haqidagi rivoyatlar bilan aloqasi borligi tahmin qilinadi.
Qadimgi buyuk ko’chish davrida turkiy xalqlarning kattagina qismi g’arbga siljigan bo’lsa, bir qismi shimolga siljigan.Yokutlar shimolda yashayotgan kamsonli maxalliy xalqlarga madaniylashtiruvchi rolini o’ynagan.
Juda qadim zamondan buyon yokutlar
temirchilik, konchilik ishlari bilan shug’ullangan va shu
kasblarning mohir ustasi sifatida tanilgan. Shimolda yashovchi
kamsonli xalqlarga temirdan yasalgan
mehnat qurollarini yoqutlar yetkazib bergan. Buning
evaziga ulardan qimmatbaho
mo’ynalar va turli ov maxsulotlarini olgan. Yokutlar maxalliy
xalqlardan evenklar va yukagirlar bilan, ma’lum darajada aralashib ketgan. Bular
XUP asrda Rossiyaga qo’shib olindi
va xristian dinini qabul qildi. 1919 yilda Yokut Avtonom
Respublikasi tashkil etildi.
Yokut adabiyotining tarixi
folklor asarlardan iborat.«Olonxo» turkumiga kiruvchi
ko’plab dostonlar mavjud.Yozma adabiyot esa XX asarda
paydo bo’ldi.Bu adabiyotning ilk vakili A.Ye.Kulakovskiy
hisoblanadi. U realist shoir va ma’rifatparvar sifatida
tanilgan kishi bo’lib, 1924-25 yillarda uning ikki tomlik asarlari chop etilgan.
Shoirning «Yokut ayollari», «El sevgan ayol», «Yuz yoshli Onaxon» nomli poemalari
asr boshlaridayoq ancha mashhur bo’lgan. A.Ye. Kulakovskiy Pushkin
va Lermentov asarlarini yokut tiliga birinchi bo’lib tarjima
qilgan ijodkor edi. Yokut adiblaridan A.I.Safranov dastlab rus tilida ijod qildi Ko’pgina rus yozuvchilarining
asarlarini tarjima qildi.
A.Safronovni yokut dramaturgiyasi va teatrining asoschisi
deb biladi. Negaki, u1914 yilda «Kambag’al Yakov» nomli pyessasi
bilan yokut adabiyotida drama janrini
boshlab berdi. Uning keyinchalik yozgan
«Shaytanat va farishta», «Sevgi», «Vasiyatnomasiz kimsa», «Xayot mazmuni» singari
dramalari ham yokut adabiyotining rivojiga katta hissa bo’lib qo’shildi. Yozuvchining bu
asarlari turli mavzularda yozilgan bo’lib, ularda asosan yokut xalqi hayotining rang-barang tomonlarini
ko’ramiz.Ozodlik uchun jonini qurbon qilgan
yokut o’g’lonlarining o’z xalqini
qullikda saqlashga intilgan, yokut ayollarini
olib sotayotgan kimsalarga qarshi
kurashi, bu asarlarning asosiy tasvirlash obyekti bo’lib xizmat qilgan.Yozuvchi
Safronov feodal – patriaxal urf-odatlarni, yangilikka to’siq bo’luvchi jaxolatni-turli illatlarni
fosh qildi.N.D.Neustroyevning «Qasosqor arvoh», «Kukshaning boshi» singari
komediyalari yokut adabiyotidagi baquvvat
asarlardan hisoblanadi.
P.A.Oyunskiy yokut adabiyotining
asoschilaridan biridir.Uning «Ishchilar qo’shig’i», «Qizil Shaman» kabi asarlari o’z davrida
juda mashhur bo’lgan edi. 20 – yillar yokut adabiyotida
yaratilgan asarlarning ko’pchiligi «Cholban» nomli jurnalda bosilib chiqar edi. Yokutlarning «Saxa
omuk» jamiyati katta madaniy ishlarni amalga oshirdi. Sho’ro davrida millatchi,
burjuaziya yozuvchilari deb qoralangan,
aslida esa ma’rifatparvar yozuvchilar bo’lgan Oltin Sarin va
P.Orasinlarning 20-yillardagi ijodi yokut adabiyotining taraqqiyotiga katta hissa bo’lib
qo’shildi. «Proletkult»
tashkiloti a’zolari Kulikovskiy va Safronov singari talantli
yozuvchilarni ham burjua yozuvchilari deb e’lon qildi. Oyunskiyga esa o’z
asarlarida yokut xalqini birinchi
planga qo’yib tasvirladi, voholanki,
yokut proletarlarini tasvirlash kerak edi, degan aybni qo’ydi.Proletkultchilar folklor
asarlari xalq ongini o’tmaslashtiradi
deb hisoblab, yokut xalq «olonxo»larini
o’rganishni ham man etdi.Oyunskiy «Temir ot», «Burgut
vasiyati» kabi asarlarida yokut xalqi
madaniy merosini, folklarini xayotdagi yangiliklarni yoqlab chiqdi.
Yokut xalqining iste’dodli yozuvchisi Elyay
adabiyotga o’zining otashin she’rlari bilan kirib keldi.Uning «Yoshligimizning gullagan chog’larida» nomli she’riy to’plami
1929 yilda nashr etildi.Bu to’plamda shoirning «Saflarimiz
kengaymoqda», «Xamnachitov qo’shig’i», «Baxtiyorlik qo’shig’i», «Bo’g’i» singari ajoyib
she’rlari kiritilgan edi.
Kyun Djiribine yokut adabiyotida
o’zining hajviy asarlari bilan mashhur bo’ldi.Uning «Karg’aning
qaqillashi, pashshaning g’ingillashi» nomli satirik hikoyalar
to’plami yokut adabiyotida baquvvat
asarlardan biri sanaladi.Neusutrayevning «Baliqchi» hikoyasida esa qarib qolgan chol hayotdan bezib, taygaga bosh olib ketadi.Ko’lning yoqasida
o’tirib, butun o’tgan umrini eslaydi.Shu yerga dafn etishini
vasiyat qilib vafot etadi.20-yillarning oxirida yokut adabiyotiga talantli adib N.Mordvinov
kirib keldi. Uning «O’tovda», «O’roqchilar», «Baliq ovida» singari ajoyib hikoyalari shu davrda
yozildi. Oyunskiyning «Zulmatdan qutulish», «O’tgan vaqtlar»
qissalari ham talant bilan yozilgan
asarlardan hisoblanadi.30-yillar yokut adabiyotida ishlab
chiqarish mavzusi yetakchi o’ringa
ko’tarildi.S.Vasilyevning «Artel» nomli romanida taygada
jamoa xo’jaliklari tashkil qilinishining
borishi haqida yozilgan.Mordvinovning «O’qish»
nomli romanida Gavril nomli yetim bolaning boshiga tushgan g’am-kulfatlar yoritilgan.Bu yigit qiyinchiliklarni
sabr-toqat bilan yengib, oxiri
o’z baxtini topadi. Erkin Eristin «Ivan Dusha», «Vasiyatning bajarilishi»,
«Marikchan yoshlari» kabi roman va qissalari bilan yokut adabiyotidagi roman janrining rivojiga
o’z hissasini qo’shdi.
Urush davrida Oyunskiyning ko’plab asarlari folklor syujeti
asosida yozildi.Uning «Nyurgun Bootur» asari
xalq orasidagi syujetlarning
qayta ishlangan variantidir.
«Oq ko’ngil yigit Dragunov»,
«Aleksandr Makedonskiy» singari asarlarida ham ularga munosabat bildirilgan.
Bu davrda Mordvinovning «Maydondagi o’ylar», Elyayning
«O’limni yenggan yigit», Abaginskiyning «Men xalq o’g’loni» singari asarlarida xalqning bosqinchilarga bo’lgan nafrati, janglardagi qahramonliklari kuylanadi.T.Terishkin «Yokutlar urushda» va «Yokutlar front orqasida» kabi turkum asarlar yaratdi.Bu davrda N.Mordvinov «Bahor chog’lari» nomli ajoyib roman yozdi.Bunda yokut xalqining
o’tmishi katta mahorat bilan yoritilgan.S.Omollonning
«Saysari» asari folklor mavzusida yozilgan bo’lib, bunda qadimgi davrda o’tgan qahramonlar, mashhur kishilar obrazi
keltirilgan.Dramatik janrda V.Protodyakonovning «Partizan
Morozov», S.Yefremevning «Burch va oila», K.Urastirovning «Go’zal Yedyuyan» asarlari
yozildi. Bu asarlarda ham asosiy mavzu front va
front orqasidagi yokutlarni
tasvirlash birinchi planga qo’yilgan.
Urushdan keyingi o’n yilliklarda yokut adabiyotida 150 ga yaqin nomda badiiy asarlar chop etildi. Poeziya yetakchi janr sifatida qoldi.
Unda mehnat mavzui, do’stlik va gumanistik g’oyalar ko’proqqalamga olindi. Elyayning «Mixal Yegorov», «Makarning baxti»,
«Shimoldagi shahar» kabi asarlarida sanoati rivojlanayotgan, Sibir o’lkasining ishchilari
obrazi yoritilgan. Ertyukov esa «Yokutning so’zi» nomli asarida
fransuzlarning «Mond» gazetasida e’lon qilingan
Andre Pyerning maqolasiga javob
yozdi.Bu maqolasida
«Pushkinning she’rlari buryat, mongol, chuvash, yokut kabi xalqlarning qo’pol tiliga tarjima qilinganda,
u o’zining go’zalligini, nafosatini yo’qotadi»,
deb yozilgan edi.Ertyukov yokutlarning ham qadimgi madaniy xalqlardan ekanligini yozib, ularning
sivilizasiyadan orqada qolganiga kolonizatorlar sababchi ekanligini ko’rsatdi.Bu davr yokut adabiyotida dostonchilik ham rivojlandi.Elyayning «Yokutning baxti» Urastirayevning «Shimol yog’dusi»,
S.Vasilyevning «Kariya Tokono» singari asarlari eng yaxshi poemalar sifatida qayd qilingan.Urushdan keyingi davr
yokut adabiyotida prozaik asarlarning salmog’i kuchaydi. A.Fyoderovning,
«Do’stlar», «Soldat sovg’asi», «Tinchlik uchun», «Dasha» singari hikoyalari o’zining
xalqchiligi, real hayotni
aks ettirganligi bilan ajralib turadi.
S.Danilovning birinchi
hikoyalar to’plami urushning so’nggi yilida e’lon qilingan edi.Keyinchalik u
«Osayishta shahar», «Mening Vatanim», «Quyosh
partavlari» kabi asarlarini e’lon qildi.«Burgutning baxti» nomli dostoni ko’p tillarga tarjima qilingan.Unda Yokutiston tabiati, go’zal manzaralari, ayniqsa yokut xalqining mehnatkash farzandlari alohida
sevinch bilan ifodalangan.Keyingi yillar yokut adabiyotida
tarixiy mavzuga murojaat qilish
ko’proq ko’zga tashlanmoqda.V.Protoyakonovning
«Oltin don», «Mancharlar» kabi asarlari o’tmish mavzusida yozilgan. Oyunskiyning
7 tomlik asarlari chop etildi. 30 – yillardaqatog’onga uchragan yozuvchilarning asarlari
(Kulakovskiy, Safronov, Neustrayev) ham chop etilmoqda.
Yokut prozasining yetakchi vakili N.Yakunskiy
«Olmos izlovchilar» povesti va «Taqdir» nomli trilogiyasi bilan kitobxonlar o’rtasida
mashxur bo’ldi.
So’nggi yillarda V.Golderev,
P.To’lasinov, S.Fedotov, I.Bochkarov singari talantli yoshlar adabiyotga kirib keldi.
Xullas, yokut adabiyoti
Sibirda yashovchi xalqlar adabiyotlari
ichida eng rivojlangani hisoblanadi.Bu adabiyot shu regionda
yashovchi aholisi oz sonli xalqlar
adabiyotiga, ularning rivojlanishiga ham ijodiy ta’sir ko’rsatmoqda.