QRIM-TATAR ADABIYOTI
Qrim-tatar tilidagi adabiyot ham o’zining qadimgi boy an’analariga ega. Bu adabiyot
umum-turk adabiyotining ajralmas bir qismi hisoblanadi. Qrim yarim orolida yashagan turkiy xalqlar madaniyati juda boy va o’ziga xos
xususiyatga ega. Negaki, bu yer Sharq va G’arb sivilizasiyalari to’qnashgan xududda joylashgan. Tarixda juda
ko’p voqyealarni boshidan
kechirgan qrim-tatar
xalqining og’zaki
ijodida ko’plab qo’shiqlar, ertaklar va dostonlar mavjud.
Bularning ko’pchiligi boshqa turkiy
xalqlar og’zaki
ijodidagi asarlar bilan hamoohang. Masalan, o’zbeklardagi «Zumrad va Qimmat» ertagining mazmuniga o’xshash qrim-tatar xalqining ham ertagi bor. Bunda o’gay onaning
zulmidan ozor chekkan yetim qizchaning
qismati, uning mehnatsevarligi
va raxmdilligi tufayli baxtga erishganligi haqida hikoya qilinadi. Ertakda Elmoz degan qiz, dadasi vafotidan so’ng o’gay ona va
uning Esma ismli tantiq,
erkatoy qizi
bilan birga yasharkan. Oilaning og’ir yumushlarini Elmoz bajarar, lekin evaziga
hyech qachon rahmat
eshitmasdi. Yillar o’tadi. Elmoz va Esma voyaga yetadilar. O’gay ona Elmozni
yo’qotish payiga
tushadi. O’tin terib kelish bahonasida u Elmozni o’rmonga olib borib adashtirib
keladi.
Elmoz boshiga og’ir damlar tushadi. Shu
paytda qayerdandir
badbashara, sochlari to’zigan, juldur kiyimli, dahshatli ayol paydo bo’ladi. U
Elmozning ahvolini bilgach, «Mening sochimni tarab qo’ymaysanmi, qizim?!»-deb so’raydi.
Elmoz: «Tarayman, buvijon tizzamga boshingizni qo’ying», -deb iltifot ko’rsatadi. Bu ayol
– tog’ Onasi edi. Tog’ onasi iyib ketib, unga mehribonlik qiladi, o’zi bilan birga muxtasham saroyga
boshlab boradi. Elmoz u yerda Shahzoda bilan tanishadi va bir-birini sevib qolishadi.
Shunday qilib, qirq kecha, qirq kunduz to’y-tomosha berib Shahzoda
Elmozga uylanadi. Yetim qiz o’z
baxtini topadi. Elmozning bu baxtini ko’rolmagan o’gay ona esa o’zining qizi Esmani ham o’rmonga olib boradi. Voqyea yana takrorlanadi, biroq ishyoqmas, tantiq qiz Esma tog’ Onasining qahru g’azabiga duchor bo’ladi. Uning taqdiri fojiali tugaydi.
Ma’lumki, XIX asr rus adabiyotining
mashhur vakillarining ko’pchiligi Qrim-tatar xalqi folkloridan ijodiy foydalanib asarlar yozdi. Birgina
Pushkinning «Boqchasaroy
fontani», «Ruslan va Lyudmila», «Shoh sulton haqida ertak» kabi asarlari bunga misol bo’la
oladi. Demak, qrim-tatar
xalqi folklori juda boy
bo’lib, u rus yozma adabiyotining rivojlanishiga ham hissa qo’shgan.
Qrim-tatarlarining
qadimgi yozma adabiyoti XSh asrlarda
shakllangan. Bu davr adabiyotida arab va fors tilidagi adabiyotning ta’siri
seziladi. Ma’lumki, XSh-XU asrlarda Qrim Oltin O’rdaga
qaragan. XU asrdan boshlab Qrim
xonligi tashkil qilinadi. Qrim
xonligi Turkiya bilan yaxshi qo’shnichilik
siyosatini olib bordi. Bu xonlik davrida adabiyot, madaniyat taraqqiyoti
boshqa davrlarga nisbatan ancha tez va
sifatli rivojlandi. Lekin Yekatirina II hukmronligi
davrida Rossiya Qrimni qo’lga kiritish uchun turli diplomatik va boshqa usullardan foydalandi. Nihoyat
X1Xasrda Qrim xonligi butunlay
tugatilib, Rossiyaga qo’shib olindi.
Qrim – tatarlarining yozma adabiyotida ana shu tarixiy muhit o’z aksini topdi. X1U asrda Qrimda yashagan Abdulmajid nomli shoirning «Yusuf va Zulayxo» dostoni Qrim-tatar yozma adabiyotining ilk namunalaridan biri hisoblanadi. O’rta asrlar Qrim-tatar adabiyotida G’ozi Garayning «Gul va Bulbul», Do’stmambet Ozovlining she’rlari xalq orasida juda mashhur bo’lgan. Bu asarlar xalq og’zaki ijodi an’analari ruxida yozilganligi bilan ajralib turadi. XVII-XVIII
asrlar qrim-tatarlari adabiyotda didaktik mavzu
yetakchilik qilgan.
Bu holat ayniqsa
XUPasrda yashagan shoir Oshiq Umar
ijodida ko’zga yaqqol
tashlanadi. Oshiq Umar
(1621-1707) Yevpotoriya shahrida oddiy hunarmand oilasida dunyoga keldi. Uning
otasi Abdulla Kenja oddiy ko’nchi kosib bo’lib, shu xunari bilan oilani zo’rg’a
tebratar edi. Umarni yoshligidan eski maktabga o’qishga beradi. U tirishqoq, zukko, zehni tez bola bo’lganligi uchun otasi
domlalari maslahati bilan otasi uni madrasada o’qitadi.
U arab va fors tillarini chuqur o’rgandi. Sharq adabiyoti durdonalari bilan yaqindan tanishdi. U tabiatan juda
iste’dodli, tinib-tinchimas xarakterdagi inson bo’lgan, yoshligidanoq xalq kuylarini o’rganib qo’shiq aytgan. Keyinchalik o’zi ko’plab qo’shiqlar to’qib, ularni el-yurt orasida kuylab yurgan.
Shuning uchun unga «Oshiq Umar»
degan nom berilgan. Shoir ko’pgina Sharq mamlakatlarida, jumladan, Dog’iston, Ozarboyjon,
Eron, Turkiya kabi joylarda bo’lib, qardosh turkiy xalqlarning xayoti va madaniyati bilan yaqindan tanishdi. U yerlardan olgan
taassurotlarini she’rlarga ko’chirdi. Oshiq Umarning ko’pgina she’rlari bizning
davrimizgacha yetib kelgan. Bu she’rlar asosan ishq-muhabbat, vafo-sadoqat, diniy ma’rifat mavzusida yozilgan.
Shoir she’rlarida falsafiy teranlik chuqur lirizm bilan qorishib ketgan. Sharq didaktik she’riyatining sehrlovchi
jozibalari ham Oshiq Umar
she’riyatining asosiy xususiyatlaridan biri.
Shoirning «Gunoh yo’q», «Ne
desang de», «Sen bir yonu men bir yon», «Dunyo» «Qizg’anaman» kabi she’rlari juda go’zal va
katta mahorat bilan yozilganligi bilan hozirgacha xalq orasida mashhur bo’lib kelayotir. Shoir
she’rlarini o’qir
ekansiz, unda Ahmad Yassasiy va Muhammad Fuzuliy she’riyatining an’analarini ilg’ab
olasiz.
Avvalgi kotiblar oshiq baxtini
qora yozmishlar,
Mening qora
baxtim qora ustiga qora yozmishlar
Netay hakimi Luqmonu
meni bechora yozmishlar
Taqdir o’qlariga Umar, ko’krak kirib turma bekor
Go’zallar oz bo’lsa hamki, ko’ksimga yara yozmishlar.
kabi
misralar Fuzuliy ijodidagi xuddi shunday radifli she’rlarga hamohong ekanligi
sezilib turibdi. Qo’yidagi
murabba’ she’rlarda esa biz Yassaviyona donishmandlikning, tasavvuf
didaktikasining izlarini ko’ramiz.
Inson borki, bir narsaga moyildir,
Qulay nima, mushkilot ne bilmaslar
O’ylamaslar bu dunyoning so’ngini
Hayot nima, yo mamot ne, bilmaslar.
Shaytonga ergashib gunoh isyonda
Nafsini tiyolmay sayri -sayronda,
Qurib anjumanlar davru davronda,
Dunyong nima, oxirat ne, bilmaslar.
Qrim-tatar yozma adabiyotida «baytlar» ham
juda ko’p yozilgan. Bu she’rlar bir baytdan iborat bo’lib, unda juda katta
falsafiy ma’no aks ettiriladi. Baytlar asosan, odob-axloq, ta’lim-tarbiya, ishq-muhabbat kabi mavzularda bitilgan. Bu
o’zbek adabiyotidagi «fard»larga o’xshash she’riy janrdir.
XVII asr qrim-tatar adabiyotida «Sayohatnoma»lar
yozish ham an’anaga aylangan. Jonmuhammad nomli shoirning «Safarnoma» dostoni
bunga misol bo’la oladi. Said Muhammad Rizo ismli shoirning «Yetti sayyora»
nomli asari ham Sharq
adabiyoti an’analari ruxida yozilgan. X1X asrning ikkinchi yarmi XX asr
boshlarida esa qrim –
tatar adabiyotida demokratik va ma’rifatparvarlik oqimlari shakllanishi ko’zga tashlanadi.
Ayniqsa qrim-tatar ma’rifatpavari Ismoilbek G’aspiralining
faoliyati butun turk dunyosini g’aflat uyqusidan uyg’otishga katta turtki bo’ldi. U
Ismoil Gasprinskiy nomi bilan G’arb davlatlarida ham mashhur shaxs bo’lgan. Uni
Fransiyada tinchlikni saqlash
uchun beriladigan Nobel mukofatiga tavsiya etishgan. Ismoilbek musulmon
madrasalarida, keyin esa Rossiya va Yevropaning oliy o’quv yurtlarida o’qidi, Parijdagi mashhur Sarbona
universitetida ham ta’lim oladi. Fransuz gazetalarida muxbir bo’lib ishladi.
Ismoilbek G’aspirali Qrimga qaytib kelib, ma’rifatparvarlik ishlari
bilan shug’ullandi. Bog’chasaroyda «Tarjimon» nomli gazeta chaqardi. Bu gazeta keyinchalik butun musulmon
dunyosiga mashhur bo’lib ketdi. Gazetada turkiy xalqlarning iqtisodiy siyosiy ma’naviy hayotiga bog’liq, nihoyatda dolzarb maqolalar e’lon qilinar edi. G’aspirali maorifni isloh qilish uchun o’z tajribalarini tavsiya
etdi. Turkiy qavm
bolalari ham tabiiy fanlarni o’rganish kerakligini targ’ib qildi. Uning nomi bilan bog’liq «Jadid maktablari» butun musulmon
dunyosiga tarqaldi. U
«Rossiya musulmonlari», «Xo’jai. sibyon», «Maktab va usuli jadid nadur» singari
asarlar va yuzlab maqolalar
yozgan. Bu asarlari turkiy xalqlarni
birlashtirishga, ularning ma’naviyatini rivojlashtirishga katta hissa bo’lib qo’shildi. Keyingi asrlarda turkiy xalqlar ichida hyech kim Ismoil G’aspiralidek
ma’rifat sohasida muhim rol o’ynagan emas.
XX asr qrim-tatarlari adabiyoti turli janrlarda
yozilgan boy adabiyot hisoblanadi. Lekin sovet hukumati qrim-tatar xalqini 1944 yili deportasiya qildi. Ular O’rta Osiyo respublikalariga
asosan O’zbekistonga majburan ko’chib keltirildi. Xalq juda og’ir kunlarni boshidan kechirdi.
Butun bir millat «sho’rolar dushmani» deb e’lon qilingan edi. Faqat 80-yillarning ikkinchi yarmiga kelib qrim-tatarlariga vataniga qaytishga ruxsat berildi. Shuning uchun qrim-tatarlarining keyingi yillardagi
adabiyoti asosan O’zbekistonda yaratildi, desak xato qilmaymiz.
Bu davrda Shamil Alyadin, Abduraim
Oltongli, Yusuf Bolat,Cherkez-Ali Ametov, Emil Amet, Riza Xamid, Ayder Osmon,
Uriye Amet qizi
singari ijodkorlar qrim-tatar
adabiyotini rifojlantirishga o’zlarining katta hissasini qo’shdi.
XX asr qrim-tatar adabiyotining yirik vakillaridan
biri Shamil Alyadin hisoblanadi. U 1912 yilda Qrimda Aypatri tog’ining yon bag’ridagi qishloqda tug’ilgan. Bog’chasaroyda, Simferapol
kabi shaharlarda o’qib
ta’lim oldi. 30 – yillarning boshlarida Toshkentga kelib, meliorasiya
institutida o’qidi.
Shundan keyin O’zbekiston uning ikkinchi vatani bo’lib qoldi. Shamil Alyadinning birinchi kitobi
1932 yilda nashr qilingan
bo’lib, u «Yer kuldi, ko’k kuldi» nomli she’riy to’plam edi. Keyinchalik «O’mr»
«Tasalli», «Senmisan, o’g’lim» singari asarlari e’lon qilindi. Adibning «Qurbonlar nomi bilan» qissasida Mustafo Chovushli xonadoniga tushgan
musibatlar hikoya qilinadi.
Ana shu bir xonadon taqdirini
tasvirlash orqali
butun qrim-tatar xalqining boshiga tushgan katta fojia
tasvirlab berilgan. Stalin repressiyasiga uchragan kishilarning azob-uqubatda o’z tug’ilgan joylaridan ommaviy
suratda ko’chirilishi, urushning dahshatli voyronagarchiliklari, odamlar
boshiga tushgan musibatlar katta mahorat bilan hikoya qilingan. Qissa qahramonlari Dilyaver, Mustafo, Server,
Zaverjat kabi oddiy kishilardir. Dilyaver frontda qahramonliklar ko’rsatib halok bo’ladi,
lekin uning oilasini «xalq
dushmani» deb deportasiya qiladi.
Ana shunday tarixning xatosi millonlab kishilarning taqdirini azob-uqubatlarga ko’yib o’zgartirib yubordi.
Sh.Alyadinning «Agar sevsang», «Chiroqlar tonggacha yonadi» kabi romanlari ham
bor. Bularda qrim-tatarlarining
O’zbekistondagi qurilishlarda
katta jasoratlar ko’rsatib mehnat qilganliklari hikoya qilingan.
1980 yildan boshlab O’zbekistonda qrim-tatar tilida «Ildiz» nomli jurnal nashr etildi. Bu jurnalda qrim-tatar yozuvchilarining ko’plab asarlari nashr etilmoqda. Ana shunday yozuvchilardan biri Cherkez – Ali Ametovdir. U
Qrimning
«Qush qoya» degan qishlog’ida 1925 yilda kambag’al dehqon oilasida o’n birinchi farzand bo’lib tug’ildi.
Uning yoshlik va o’smirlik davri qrim-tatar
xalqi uchun juda
murakkab bo’lgan davrda kechti. Badarg’a qilingan xalq bilan O’zbekiston va Qazog’istonning turli joylarida yashashga
to’g’ri keldi. 1956 yildan keyin O’zbekistonda doimiy yashab qoldi. Uning ilk she’riy to’plami «Irmoqlar» 1940 yilda nashr qilingan edi. Keyinchalik shoir
«Orzularim», «Yer nafasi», «ko’z nurlari» kabi qator she’riy to’plamlar, «Yashil to’lqinlar» nomli hikoya va ocherklar to’plami,
«Jumardlik», «Tong og’ushida» nomli romanlarini nashrdan chiqardi.
Ma’lumki, qrim-tatar
adabiyotida ilk roman 1909 yilda yozilgan Usein Shomil To’qtarg’ozining «Soadat oroli» nomli asari hisoblanadi.
Shundan keyin Shomil Seydametning «Ufqqa peshvoz», Yusuf Bo’latning «Alim» kabi romanlari
chop etilgan edi. Ana shu adiblar an’anasi keyingi yozuvchilar avlodi tomonidan
muvaffaqiyat bilan davom
ettirildi.
Keyingi yillar Qrim-tatar
adabiyotida Ayder Osmon o’zining g’oyaviy-badiiy tomondan pishiq ishlangan hikoyalari bilan mashhur
bo’ldi. Uning «Olishuv», «Mening do’stim», «Yo’lakdagi odamlar», «Hijron», «Armon»,
«Tanish ko’zlar» kabi hikoyalari o’quvchilar orasida juda mashhur bo’ldi. Yozuvchining
«Peshona» nomli hikoyasida Suvade nomli qishloq qizining mustaqil hayotga qadam qo’yishida
ko’p xatoliklarga yo’l qo’ygani
tasvirlangan. U sevgan yigiti Emirsaleni tashlab shahardan kelgan olifta,
satang yigit Azamatning tuzog’iga tushib qoladi va unga turmushga chiqadi. Keyin esa bu o’ylamay qilingan ishdan pushaymon bo’ladi.
Azamatdan ajrab o’z qishlog’iga
qaytib keladi. Bu hikoyadan
chiqadigan xulosa
yoshlar uchun juda muhim tarbiyaviy ahamiyatga ega. Yozuvchi ularni hayot
yo’lini tanlashda adashmaslikka, ehtiyot bo’lishga chaqiradi va ogohlantiradi.
90-yillarda qrim-tatar
xalqiga tarixiy vataniga
qaytishga ruxsat
berildi. Hozir qrim-tatar
tilidagi adabiyotga ko’pgina talantli yoshlar kirib kelgan. Ular bu qadimdan boy adabiy merosga ega bo’lgan
adabiyotni yanada boyitadi degan umiddamiz.
Adabiyotlar
1. Oshiq Umar. She’rlar. «Jahon adabiyoti»
jurnali. 1998 yil. 4-son.
2. Qosimov Begali. Ismoilbek G’asprali. Biografik
ocherk. Toshkent, 1992.
3. Ayder
Osmon. «Tanish ko’zlar», Toshkent., 1991 yil.
4. Shomil
Alyadin. «Chiroqlar
tonggacha yonadi». Roman. Toshkent.,
1984 yil.
5. Cherkez-Ali
Ametov «Yashil to’lqinlar». Toshkent. 1976 yil.