Reja:
1.
Usmonli turk xalqining
og’zaki ijodi.
2.
Turk adabiyotining ilk yozma yodgorliklari.
3.
Turk tasavvuf adabiyoti.
4.
XVII-XIX asrlar turk adabiyoti.
5.
Realistik turk adabiyotining
shakllanishi.
Usmonli turk xalqi turkiy qavmlarning ichida aholi
jihatidan eng ko’pi va eng rivojlangani bo’lib hisoblanadi. Bu qavm o’z mustaqilligi va erki uchun
asrlar davomida kurashib, murakkab tarixiy davrni boshidan kechirgan. Saljuqlarning Kichik Osiyoga yurishi munosabati bilan hozirgi
turk davlatiga asos solina boshlandi. Bu davlat XI-XIV asrlarda imperiya
sifatida shakllandi. Usmonli turklar nomi bilan mashhur bo’lgan bu davlat uzoq asrlar Kichik Osiyoda va uning atrofidagi hududlarda hukmronlik
qildi.
Turkiya aholisining 90 foizini turklar
tashkil qiladi. Bulardan tashqari, turk millatiga mansub kishilar Bolqonda, Kiprda, Yevropa mamlakatlarida va boshqa joylarda ham ko’plab yashaydi. Ana shu turklar
adabiyoti juda qadimdan boshlangan. U boy
an’anaga ega bo’lib, janr jihatidan ham rang-barangdir. Turk halq og’zaki ijodida juda ko’plab qo’shiqlar, ertaklar, afsona va
rivoyatlar mavjud. Eng qadimgi turk xalqi dostonlaridan biri «Yaratilish dostoni» bo’lib, unda
insoniyatning yaratilishi, dastlabki turk ajdodlari haqida qiziqarli rivoyatlar berilgan. Ayniqsa, «O’g’iznoma»
nomli dostonda qahramonlik motivlari ko’tarinki
ruhda kuylangan. Bu doston bir qancha bo’limlardan
iboratdir. Go’ro’g’li obrazi qatnashgan bir qancha dostonlar sikli ham mavjud bo’lib, ular boshqa turkiy xalqlar adabiyotidagi
shu tipdagi dostonlar bilan hamohangdir.
«Dada Qo’rqut» haqidagi doston ham turk xalqi folklorining eng
baquvvat asarlaridan biri bo’lib hisoblanadi.
Bulardan tashqari turk xalq og’zaki ijodida ko’plab turli mavzulardagi
mavsum-marosim, mehnat qo’shiqlari, ertaklar, latifalar va hikoyatlar uchraydi.
Nasriddin Afandi nomi bilan mashhur bo’lgan latifalar dastlab turk xalqi og’zaki ijodida paydo bo’lgan.
Turklarning ham dastlabki yozma
adabiyoti arab va fors tillarida yaratilgan. Chunki XI-XIV asrlarda Turkiyada
saljuqlar saltanati davrida arab tili
din va fan tili, fors tili esa saroy poeziyasi tili rolini o’ynar edi.
Keyinchalik turk tilida ilk badiiy asarlar yaratila boshladi. Eng birinchi Turk
yozuvchilaridan biri sifatida Jaloliddin Rumiyni (1207 - 1273) ko’rsatish
mumkin.
Ota-bobolari asli
Xorazmlik turkiy qabilalardan bo’lgan. Jaloliddin
Rumiy Sharq klassik adabiyotining ulug’
siymolaridan biridir. Hofiz Sheroziy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy kabi
buyuk zotlar Jaloliddin Rumiyga e’tiqod qilganlar va o’zlariga ustoz deb bilganlar.
Jaloliddin
otasidan o’rgangan bilimlarini ishga solib, uning ishlarini davom ettirdi.
Otasining mashhur shogirdi Burxoniddin Termizdan Kunyoga keladi. Uning maslahati
bilan Jaloliddin Rumiy 1233 yilda o’z bilimlarini yanada takomillashtirish
uchun Xalabga boradi va o’z zamonasining mashhur olimi Muxiddin Ibn al-Arabiy
bilan tanishadi. Bu yerda u to’rt yilcha tasavvuf va fikx ilmidan saboqlar oladi. U Kunyoga qaytib kelib, yana bosh mudarris vazifasida ishladi. Uning shuhrati butun
musulmon olamiga yoyilib bordi. 1244 yil Jaloliddin Rumiy hayotida katta voqyea yuz berdi. Kunyoga Shamsiddin Tabriziy degan
darvish keldi. Bu inson o’z zamonining mashhur so’fiylaridan bo’lib, tasavvuf
ilmi sirlarini juda chuqur tushungan.
Jaloliddin shu kishi bilan tanishib, u bilan umrbod yaqin do’st va maslakdosh bo’lib qoldi.
U Shams Tabriziy bilan tanishgach,
uning ilhom bulog’ining ko’zi ochildi. U endi dilidagi fikrlarini she’riy
yo’lda izhor qila boshladi. 54 ming misradan
iborat «Devoni kabir» to’plamini yaratdi. Jaloliddin Rumiy o’z shogirdlariga ruhoniy
tushunchalarni musiqa va raqs vositasida egallash yo’lini o’rgatdi. Shoir yashagan davrdan to
bugungi kunlargacha Turkiyada Jaloliddin Rumiyning «raqsi samo’»si ibodat usullaridan biri sifatida davom etib kelmoqda.
Jaloliddin Rumiy olti jildlik «Masnaviy»
kitobini Fariddin Attorning «Mantiqut tayr» kitobidan
ilhomlanib yozgan. Bu kitob 25700 baytdan iborat bo’lib, xalq orasida «Fors tilidagi qur’on» deb juda yuqori baholanadi.
Ma’lumki, Ahmad Yassaviy « Hikmat» devoniga kirgan she’rlarining ko’pchiligi «Qur’on» va «Hadis»lardagi ilohiy ma’nolarni sodda va tushunarli qilib turkiy tilda bayon etgan bo’lsa, ikkinchi bir turk Jaloliddin Rumiyning «Masnaviy» si ana shu vazifani forsiy tilda bajardi. «Masnaviy» asari ko’plab rivoyatlar asosida yozilgan, har bir rivoyatda biron-bir ibratli voqyea hikoya qilinadi va bu rivoyatlar o’quvchining ongiga ta’sir qiladigan, uzoq vaqtlar saqlanib qoladigan xususiyatlarga ega. «Podsho va kanizak haqidagi rivoyat», «Baqqol va uning to’tisi haqidagi rivoyat», «Xalifa va Layli haqida hikoyat», «Uch yo’lovchi haqida hikoya», «Eshak va darvishlar haqida rivoyat» lar yuqoridagi fikrimizga dalil bo’la oladi. Bulardan tashqari, Mavlono Jaloliddin yana ko’plab ruboiylar yozgan. Uning ruboiylari ham nihoyatda yuqori mahorat va katta ilhom mevasining mahsuli ekanligi bilan ajralib turadi. Shoirning «Fih-mofih», «Makotib», «Ma’jolisi sa’ba» singari asarlari ham bor. J.Rumiyning qabri Kunyo shahrida bo’lib, bu yer butun musulmonlarning ziyoratgohidir.
Jaloliddin Rumiy ijodida tasavvuf ruhida
yozilgan masnaviylar katta qismni tashkil etadi.
Bular fors tilida yozilgan bo’lsa-da, turk tasavvuf adabiyotining
shakllanishiga asos bo’ldi. Shoirning turk tilida yozilgan turli mavzudagi
she’rlari ham anchaginadir. Jaloliddin Rumiy boshlab bergan an’analarni uning o’g’li
Sulton Valid davom ettirdi. 1301 yilda uning turk tilida yozgan birinchi
she’rlar to’plami chop etildi. Keyinchalik Yunus Emro va Oshiq Posholarning tasavvuf ruhida yozilgan she’rlari paydo
bo’ldi. Ayniqsa, Oshiq Poshoning «Darveshnoma » asari turk adabiyotining rivojlanishiga katta
ta’sir qildi.
Xo’ja Nasriddin
(1208 - 1284)nomi bilan bog’liq bo’lgan, latifalar
turkiy xalqlar ichida juda ko’p tarqalgan. U Nasriddin Afandi, Nasriddin xo’ja, Mullo
Nasriddin kabi nomlar bilan mashhurdir. Ma’lumki, Nasriddin nomli shoir
Turkiyada XSh asrlarda yashagan. Ayrim aniqlangan ma’lumotlarga qaraganda Xo’ja
Nasriddin 1208-1284 yillarda yashagan va hayotining asosiy qismini Markaziy Onado’lidagi Oq shaharda o’tkazgan tarixiy shaxsdir. Xo’ja Nasriddinning o’zi ham
talantli, dona ijodkor bo’lgan. Bu adib keyinchalik xalq tomonidan yana-da dona, zukko donishmand kishi sifatiga aylantirilgan.
Nasriddin Afandi latifalari turli mavzuda yaratilgan. Unda asosan kulgi yetakchilik qiladi. Lekin bu kulgi oddiy emas, balki hammani o’ylatadigan, hayot haqida chuqur mulohazaga chorlaydigan kulgidir. Masalan, latifalardan birida Nasriddin Afandi bolalarga yong’oq tarqatayotib: Sizlarga buni teng bo’laymi yoki xudo berganday bo’laymi deb so’raydi. Bolalar bir ovozdan «Xudo berganday» debdi. Shunda Xo’ja Nasriddin yong’oqni ba’zilarga bir hovuch, ba’zilarga to’rt-beshta yong’oq beradi. Ayrimlariga esa umuman hyech narsa bermaydi va Xudoning bergani shunday bo’ladi deb tushuntiradi.
-Ko’rayapsizlarmi,
bekning o’n suruv qo’yi bor, xo’janing og’il to’la
moli, Muhammadning bitta sigiri, Ahmadning esa yolg’izgina echkisi bor,
Valining esa hyech vaqosi yo’q.
Bu latifada kulgi bilan birga
jamiyatdagi tengsizlik qoralanmoqda. Oddiy mehnatkash, kambag’al kishilarga achinish hisi
sezilib turadi.
Ayrim latifalarida esa beozor kulgi
ifodalanadi. Bunga «Oyimning yuzidan o’pdi», «Nega xotiningga kalish olib
bermading» nomli latifalarni misol qilib keltirish
mumkin.
Yozuvchi Aziz Nesin «Xo’ja Nasriddin haqida tadqiqot» maqolasida shunday fikrni bayon qiladi: «Xo’ja Nasriddinning latifalari uni yaratgan xalq ahvolini aks ettiruvchi, o’sha davrni, jamiyatni tasvirlovchi eng yaxshi asarlardir. Sirakuza hukmdori Dionisos Aflotundan Afinaning qonun qoidalarini qaysi kitobdan o’rgangan ma’qul, deb so’raganda, buyuk faylasuf unga Aristafan komediyalarini o’qishni maslaxat berdi.
Biz ham Turklada XSh asr Saljuqiylar davri ila tanishmoqchi bo’lganlarga Xo’ja Nasriddin latifalarini o’rganishni tavsiya qilamiz.
Nasriddin Xo’ja mo’g’ullar istilosi avj
olgan bir davrda yashadi. Shuning uchun uning ijodida mo’g’ullar tomonidan mag’lub
bo’lgan xalqning amalga oshirib bo’lmaydigan
isyonkor orzulari hajv yo’li bilan ifodalangan. Yozuvchi bunday og’ir shariotda
o’z latifalari bilan xalqning yuragini
bo’shatib olishga, ularni ovuntirishga harakat qildi Saljuqiylar davlati zaiflashib,
chiriyotgan bir paytda Xo’ja Nasriddin hajviyalari yangi kuchlarning paydo
bo’lishiga, ularning rivojlanishiga dalda berdi. Yozuvchi latifalarining muhim
jihati shundaki, ular xalq orasidagi nuqsonlarni, chirkin jamiyat odamlarining ko’rqoqligini, ikki
yuzlamachiligini, soxtakorligini qattiq tanqid qilgandi. Biz Xo’ja Nasriddin latifalarida turk xalqining o’z ayblari ustidan o’zlari kulganligini,
o’zlari o’zlariga tanbeh berganligini ko’ramiz. Mug’ullar zulmiga qarshi kurashda Xo’ja Nasriddining zamondoshlari
bo’lgan Jaloliddin Rumiy, Yunus Emrolar tasavvuf yo’lini tanlagandi. Ular
tasavvuf zulmdan qutilishning birdan-bir yo’li deb
tushunganlar va xalq orasidan juda ko’p tarafdorlar
orttirganlar. Lekin tasavvuf zulmga qarshi norozilik tuyg’usini
kuchaytirgani bilan, unga qarshi kurasholmas
edi. Bu vazifani hajviya bajarar edi. Hajviya kurash tig’ini zolimlarga qaratgan yagona vosita edi. Xuddi shunday isyonkor hajviyalar
Xo’ja Nasriddin nomi bilan bog’liq bo’lib, ular butun
turk dunyosiga keng tarqaldi» 1.
Yunus Emro (1240 - 1320) Turk tasavvuf
adabiyotining eng dong’i ketgan vakillaridan bo’lib, Ahmad yassaviy
izdoshlaridan biri sanaladi. Shoirning tug’ilgan joyi va qayerga
ko’milganligi haqida aniq ma’lumot yo’q.
U XSh asr oxiri va XV asr boshlarida yashab o’tgan. Ayrim rivoyatlarga qaraganda
uch mingga yaqin she’r yozgan. Shundan mingga yaqini
bizgacha yetib kelgan. (Mingtasini osmonda farishtalar o’qiydi,
mingtasini suvda baliqlar o’qiydi, mingtasini esa yerda odamlar o’qiydi,
degan rivoyat ham bor).
Tasavvuf ruhi shoir she’rlarining
jon-joniga singib ketgan. U insonni ulug’lashni eng muqaddas va oliy vazifa deb tushindi. Taniqli olim Ibrohim Haqqulov shoir Yunus
Emro haqida shunday deydi:
«Yunus Emro – Sir va Hayolot, Ishq va Ilohiyot shoiri. Ijodiyotining ziyosi va shukuhi
ilohiy Ruh. Uning so’z hamda tasvirlari zoti mutloq madhiga yo’naltirilgan».1
Haqiqatan ham, shoir she’rlarining
aksariyat qismi Olloh va inson o’rtasidagi
munosabatlar haqida fikr yuritiladi. Sabr-qanoatli bo’lish, nafsni jilovlash kabilar Yunus Emro
ijodining yetakchi g’oyalaridir. Shoir tasavvufning to’rt bosqichiga alohida –alohida she’rlar bag’ishlagan.
Hayot va o’lim haqida fikr yuritib, inson ruhining abadiy ekanligini ta’kidlaydi. U inson o’limini xursandchilik bilan kutub olish kerak, chunki u boqiy dunyoga, haqning visoliga qadam
qo’yadi, degan fikrlarni aytadi.
Lekin haqqa yetish uchun inson ko’p zaxmat
chekish kerak ekanligini o’qtiradi. Shuning
uchun u ko’pgina she’rlarida nafs balosini yengib o’tish uchun insonga katta
iroda kerak ekanligi haqida gapiradi.
Shoir
ba’zi she’rlarida xalqqa murojaat qilib, «tavbaga kel, tovbaga» deb xitob qiladi. Qalandarlik,
darveshlik tariqatini ulug’lab, bu
tariqatdagi kishilarni
xudo oldida gunohlardan forig’ bandalar deb ta’kidlaydi. O’zlikdan kechish,
o’zni tamoman unutish, ishq yo’lida jismni butunlay qurbon qilish shoir lirik qahramonining asosiy
fazilatidir. Shuning uchun «Ishqing oldi mandin mani» kabi misralar bitadi. Butun
olamni, tabiatdagi barcha narsalarni allohning mahsuli deb tushunadi. Inson ham
shu tabiatning bir bo’lagi, unga aralashib, qorishib ketadi. Shoir:
Goh esaman yellar
kabi,
Goh shoshaman
yo’llar kabi,
Goh toshaman sellar
kabi,
Kel, ko’r mani ishq nayladi, -
deganida o’zini
tabiat xodisalari bilan singishib, birlashib ketganini ta’kidlaydi. Xullas,
shoir she’riyati asrlar davomida xalqning ma’naviy ehtiyojlarini
qondirishda katta xizmat qilib kelmoqda.
XIV – XV asrlarda romantik yo’nalishdagi
turk adabiyoti paydo bo’ldi. Yirik hajmli dostonlarda qahramonlik, ishqiy-sarguzasht kabi
mavzular kuylanadi. Bularga Ahmadiyning «Iskandarnoma», Yusuf Sinan Shayxiyning
«Xusrav va Shirin» dostonlarini ko’rsatish mumkin. Bu asarlar Nizomiy
Ganjaviyning «Xamsa» asari ta’sirida yozilgan edi. Bu davrda Ahmad Posho,
Najotiy, Mahmud Boki, Mehri Xotun singari ijodkorlarning ham ko’plab asarlari
turk adabiyotining taraqqiyotiga katta hissa
bo’lib qo’shildi.
Sulton Boyazid
Yildirim Amir Temur tomonidan mag’lubiyatga uchragunga qadar Turkiya Jahonning eng qudratli
davlatlaridan biri bo’lgan, hatto Yevropadagi bir qancha davlatlarni bosib ham olgan. Shuning uchun Sulton Boyazidning yaqin kelajakda Yevropaning birdan-bir hukmdori bo’lib qolishi hyech gap emas edi.
XIV-XV asrlarda Turkiya jahonning eng
katta ilm-fan madaniyat markazlaridan bo’lgan. Bu davrda ko’pgina mashhur
olimlar, fan, madaniyat arboblari Turkiyada to’plangan. Ayniqsa Sulton Boyazid P- davrida Markaziy Osiyolik
ko’pgina olimlar Turkiyada panoh topgan.
A.Navoiy ana shu Sulton Boyazid II-ga o’z g’azallarini yuborib turgan. O’sha davrdagi Turkiyaning mashhur shoiri Ahmad Posho Navoiy g’azallariga nazira bog’lagan. Navoiy g’azallariga tatabbu bog’lash turk she’riyatining mavqyeini oshirdi, fors klassiklari ta’siridan qutilishga yordam berdi.
XV asrning mashhur lirik shoirlaridan biri Ahmad
Posho Edirnada tug’ilgan. Uning otasi Sulton saroyida Qozi askar lavozimida ishlagan. Ahmad Posho yoshligida madrasalarda o’qib yaxshi ma’lumotlar olgan.
Ahmad Posho XU asr turk adabiyotiga
aruz vaznining keng qo’llanishiga ham sababchi
bo’ldi. Shu bilan birga usmonli turk adabiyotini boshqa turkiy qavmlar adabiyoti bilan aloqasini mustaxkamlashga ham xizmat qiladi.
Taniqli adabiyotshunos olim Naim Karimov o’zining «Alisher Navoiy va Ahmad Posho» (O’AS gazetasi 2002 yil, 31 iyun) nomli maqolasida qo’yidagi fikrlarni bayon etgan: «Ahmad Posho ijodi ikki tadrijiy bosqichdan iborat. Agar yetti minorali qal’a zindoniga tashlanguniga qadar bo’lgan vaqtda fors shoirlari, ayniqsa, Xofizga taqlidan she’rlar yozgan va turkiy sheriyatga forsiy sheriyatning rangin jozibasini olib kirgan bo’lsa, «Bursa davri» deb atalgan ikkinchi bosqichida shoir Navoiyning maftunkor lirikasi bilan tanishadi va shu omil uning yangi ijodiy parvozi uchun xayotbaxsh zamin bo’lib xizmat etdi. Ahmad Posho ijodining gullab – yashnashi xuddi shu davrda ro’y berdi».
1480-1481 yillari Alisher Navoiy
o’zining eng sara g’azallaridan 33 tasini Sulton Boyazid II ga tuxfa sifatida
yuboradi. Sulton o’z saroyi shoirlarining eng talantlisi bo’lgan Ahmad Poshoga
Navoiy g’azallariga javob yozishni buyuradi. Albatta bu juda katta,
mas’uliyatli ish edi. Uning yozgan g’azallari Navoiy darajasida bo’lmasa-da, har
holda shu sababli o’zining shoirlik mahoratini oshirishga katta maktab
vazifasini o’tadi. Masalan, Alisher Navoiyning «Ul parivashkim, bo’libman zoru
sargardon anga» misralari bilan boshlanuvchi g’azaliga Ahmad Posho qo’yidagicha javob yozgan:
Ne qamardur bu ki o’lmish zulfi mushk-afshon anga,
Necha rayhondur xati kim qolmisham hayron anga.
Nomani shavqum ne nav ul oyga yetgay, chunki men
El
otin o’qir hasaddin yozmadim unvon anga
So’zda ushshoqi muxayyir ayla dersan Ahmado,
O’yla bulbul o’lmaga qo’yin kerak bo’ston anga.
Xullas, Ahmad Posho turk she’riyatini
yangi pog’onaga ko’targan ijodkor sifatida tarixda mashhurdir. Uning ko’plab
she’rlari turkiy xalqlar adabiyotining go’zal
namunalari bo’lib qoladi. Ahmad Posho 1496 yili
vafot etgan. Uning adabiy merosidan ko’pgina asarlar jahonning ko’pgina tillariga
tarjima qilingan.
XVII asr turk adabiyotida hajviy
asarlarning ko’payishi ko’zga tashlanadi. Ijtimoiy hayotdagi illatlarni fosh qilish, oddiy mehnatkashlar manfaatini himoya qilish bu davr turk adabiyotining asosiy belgilaridan
biri edi. Yusufning «Hayriya» nomli dostonida dinni niqob qilib olgan jaholatparast ruhoniylar,
poraxo’r qozilar va boshqa kimsalar qattiq tanqid qilindi. Oloviddin Sobit va Ahmed Nedimlar xalq ohanglari yo’lida ko’pgina she’rlar ijod qildi. Bu shoirlar ijodida turk poeziyasida yangi
she’riy shakllar paydo bo’ldi. Bulardan biri «Sharqi» deb atalib, u turk xalq og’zaki ijodidagi
she’riy shakllarga yaqin edi.
XVIII asrda turk tasavvuf she’riyati
yana qaytadan jonlandi. Bunga misol qilib Shayx G’olibning ijodini ko’rsatish mumkin. Uning
«Go’zallik va sevgi» nomli dostoni tasavvuf falsafasi ruhida yozilgan ajoyib
asarlardan biridir.
Yangi turk she’riyati. XUSh asr oxiri X1X asr boshlarida turk ziyolisi G’arb ilm-fani va texnikasini o’rganishga kirishdi. Shu bilan birga fransuz madaniy hayotini, ayniqsa fransuz inqilobini tayyorlagan ma’rifatparvarlar ijodidan saboq ola boshladi. G’arb bilan diplomatik aloqalar kuchaydi. Harbiy maktablar ochilishi natijasida maorifda ham o’zgarishlar yuz berdi. G’arb mamlakatlaridagi oliy o’quv yurtlarida ko’plab turk talabalari o’qishdi.
G’arb ziyolilarining
Turkiyaga ko’plab tashrif buyurishi, fransuz tilining keng yoyilishi mamlakat
ijtimoiy, siyosiy va madaniy hayotida katta o’zgarishlarga sabab bo’ldi. Ayniqsa G’arb teatr va musiqa san’atining
Turkiyaga kirib kelishi, xatto buning hukumat tomonidan ham qo’llab-quvvatlanishi katta
ijtimoiy-madaniy hodisa edi. X1Xasrning ikkinchi yarmidan boshlab Tanzimat
farmoni (1939 yil 3 noyabr) amal qila boshladi.
Bunga ko’ra ijtimoiy xayotda haqiqat, adolat, qonun, tenglik, ozodlik kabi shiorlar, tushunchalar
ko’tarilib chiqildi. Adabiyot ham Tanzimat harakatining
ruhiga mos mavzularni yorita boshladi. Shuning uchun bu davr adabiyoti
«Tanzimat adabiyoti» deb yuritilib, uning asosiy maqsadi xalq ongida burilish yasash, uni ziyo va ma’rifat bilan qurollantirish edi. Bu adabiyotning Shinosiy, Ziyo Posha,
Nomiq Kamol singari vakillarining asarlarida siyosiy va
ijtimoiy voqyealar yetakchi g’oya
ekanligining sababi ana shunda edi.
Asrlar davomida dunyoga ko’ngil ko’zi bilan qaragan turk she’ri endi aql va tafakkur yo’liga o’tayotgan edi. Eski «devon she’riyati» qanchalik go’zal tashbehlar bilan bezalmasin, u hozirgi
davrning talablariga to’liq javob berolmasdi. Nomiq Kamol o’zining
«Bahori donish» nomli asarining so’z boshisida shunday fikrlarni bildirgan edi:
«Devonlarda bag’ri dog’li lolalardan,
yoqasi yirtiq gullardan,
falakka o’xshash nilufarlardan, qilchalik
bellardan, ilon kabi sochlardan, sarv daraxtiday (baxaybat) bo’ylardan, o’q kabi kipriklardan, xanjar kabi g’amzalardan, daryo-daryo qonli yoshlardan, dunyoni yoqar darajadagi
otashli ohlardan, ustiga paxta yopishgan jirkanch yaralardan, sehrboz qalamlardan, botmon-botmon sharob ichuvchi sarxushlardan,
jinnixonalardan qochganda ko’chalarda kezib,
baqirib ko’kragiga urib yuruvchi oshiqlardan, bir dilbarning sochiga taroq bo’lgan
parcha-parcha ko’nggillardan voz kechilmaydi».
Albatta eski turk she’riyatini bu
tarzda mubolag’ali kinoya bilan baholash o’zlarining yozgan she’rlarini xalqqa yaxshi ko’rsatish uchun qilingan harakat
edi.
«Tanzimat adabiyoti» ning Rashonzoda
Ekrem, Abdulhaq Xomit singari vakillari
adabiyotni haqiqiy san’at bilan
yaqinlashtirish g’oyasini ko’tarib chiqdilar. Ular adabiyotning birinchi vazifasi go’zallikni
ko’rsatishdir deb ta’kidlab, tabiatni bitmas-tuganmas she’r manbai deb bildi.
Nomiq Kamolning «Bahori
donish», Ziyo Poshoning «Harobot», Adulhaq Homitning «Maqbar», «Akram», «Zamzama» Nojining «Otashpora» asarlari mashhur bo’ldi. «Sarvati Funun» jurnali
atrofida bir adabiy to’garak tashkil etildi. Tovfiq Fikrat, Ahmad Ehson,
Xolid Ziyo kabi taniqli adiblar ana shu jurnalda
yozuvchi sifatida shakllandilar.
Tovfiq Fikratning «Xasta Cho’juq» manzumasi katta baxslarga sabab bo’ldi. She’rda ajal changalida qovurilayotgan kasal bola va uning onasining ruhiyatlari berilgan. Bu she’r g’arb adabiyoti an’analari ruhida yozilgan edi.
Shundan keyin jurnal simvolizm, dekadentchilik,
dadaizm singari oqimlar haqida maqolalar e’lon qildi. Janob Shaxobiddin nomli shoir birinchi bo’lib
sonetlar yozib, ularda qandaydir xayoliy sevgini
emas, balki chin insoniy ishqni kuyladi. Bu esa turk
she’riyatida katta yangilik edi.
«Tanzimat
adabiyoti» deb nom olgan davr Turkiyada 1839 yildan 1870 yillargacha davom
etgan. Turk xalqining bu adabiyoti asosan ma’rifatparvarlik
adabiyoti edi. Shaxs va jamiyat o’rtasidagi munosabatlar xotin-qizlar ozodligi, antiklerikal muammolar bu adabiyotning
asosiy mavzularidan edi. Bu davrda Yevropa adabiyotining bir qancha namunalari Jan Jak Russo, Volter,
Bu davrda yashagan Nomik Kamol esa ko’pgina vatanparvarlik va
ijtimoiy-maishiy temalardagi pyesalarning avtori sifatida mashhur bo’ldi. Uning
romanlari esa turk adabiyotida tarixiy roman janrining rivojlanishiga va
shaklllanishiga katta hissa bo’lib qo’shildi. Bu davrda
turk folklori asarlarini to’plab, ularni nashr etishga ham katta e’tibor
berildi.
Shamsiddin Somi ham bu davrda yirik
dramaturg sifatida tanildi. Talantli yozuvchi Axed Midxat esa turk adabiyotida
novella janrining asoschisi sifatida tanildi. U G’arbiy Yevropa adabiyotidagi
novella janrining go’zal namunalarini tarjima qildi va ularning ilg’or an’analarini o’z ijodida qo’lladi. Bu yozuvchilar XIX asrning o’rtalariga kelib
yangi turk adabiy tilining shakllaninishiga katta hissalarini qo’shdi. Natijada turk adabiy tili asta-sekinlik bilan arab
va fors tillaridan olingan ko’plab atama va iboralardan tozalanib, oddiy xalq so’zlashadigan tilga yaqinlashib bordi.
XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib turk
poeziyasida katta o’zgarishlar ro’y berdi. Abdulhaq Homid, Redjonzoda Ekrem singari novator shoirlar yetishib chiqdi. Bular poeziyasida yangi ritmlar va shakllar, lirik
qahramonning yangi tiplari paydo
bo’ldi, inson ichki kechinmalari tasviri poeziyaning asosiy obyekti bo’lib qoldi.
XIX asrning 70-80 yillarida ijtimoiy hayotda reaksiya hukm surdi. Adabiyotning rivojlanishiga to’sqinlik qiluvchi senzura kuchaydi, ko’pgina ijodkorlar hibsga olindi. Nomik Kamolga o’xshash yozuvchilar surgunda vafot etdi. Natijada ko’pgina shoirlar ijodida tushkunlik, umidsizlik ko’zga tashlana boshladi. O’sha davrda Turkiyada nashr qilingan adabiy-badiiy jurnal «Servati Funun»ning atrofiga ko’pgina progressiv turk yozuvchilari to’plandilar.
Tovfiq Fikrat ana shu to’daning boshliqlaridan biri edi. Bu yozuvchilar o’z asarlarida oddiy, mehnatkash xalqning dardu g’amlarini tasvirladi. Ular mavjud tuzumga
e’tiroz bildirib, asarlar yoza boshladi. Xalil Ziyo Ushoklagil esa turk
adabiyoti tarixida birinchi realistik, Yevropa adabiyotidagi novellalarga o’xshash
hikoyalar yaratdi. Husayn Rahim Gyurpelar, Mehmed Rauf singari ijodkorlar o’z
asarlarida yangi mavzularga murojaat qilib, o’zlari
yashayotgan sosial tuzumning illatlarini fosh qildi.
1908 yildagi «Yosh turklar» inqilobidan keyin adabiyotda turli oqimlar paydo bo’ldi, bularning o’rtasida mafkuraviy kurash davom etdi. Ana shu kurashlarda turk adabiyotida realistik metod g’olib chiqdi. Natijada realistik tendensiya turk adabiyotining yetakchi metodiga aylandi. Bu davrda ayniqsa hikoyalar juda ko’p yozildi. Rofiq Xalid Qaray, Aka Gyunduz, Umar Sayfiddin singari ijodkorlar o’z asarlarida qishloq kishilarining hayotini yoritishga kirishdi. Ayniqsa, Umar Sayfiddinning bu mavzuga bag’ishlab yozgan satirik novellalari keyingi turk realistik prozasining rivojiga katta ta’sir ko’rsatdi. Yana shuni ham ta’kidlash lozimki, Umar Sayfiddin, Xolida Edem
Adivar singari ijodkorlar turk
dunyosining ozodligi va ularni birlashtirish masalalarini ham o’z asarlarida ko’tarib
chiqdi. Adivarning «Yangi Turon»
romanida aynan shu masala aks ettirilgan.
XX asr boshlarida turk poeziyasiga
Yevropa simvolistlarining ta’siri katta bo’ldi. Bu davr turk poeziyasida milliy
o’zini anglash mavzusida ko’plab asarlar yaratildi. Yahyo Kamol Bayotli, Ahmed Hoshim,
Ahmed Hofiz Chamlibel singari shoirlar she’riyatda yangi motivlar, yangi
she’riy shakllarda bayon etildi. Poeziyada barmoq vazni asosan yetakchilik qildi. Shoir Mehmed
Emin Yurdakulning she’rlari ayniqsa xalq og’zaki ijodiga juda yaqin edi.
Xullas, turk klassik adabiyoti ancha
murakkab yo’lni bosib o’tdi. Ming yillik adabiy merosga ega bo’lgan bu adabiyotning
ajoyib an’analari mavjud. Unda Sharq adabiyotining
ta’siri kuchli seziladi. XIX asrdan boshlab esa Turk adabiyotida Yevropa
adabiyotining ta’siri sezila boshladi.
2. Turkiya disindoki turk edebiyati antolojisi, Ankara, 1998.
3. Ismoil Porlatir, Yangi turk adabiyoti, «Jahon adabiyoti» jurnali,
1998, 3-son.
4.
Pamyatniki drevno-tyurkskogo pismennosti, Moskva-Leningrad, 1951.
5.
Radiy Fish. Jaloliddin Rumiy. Tarixiy-biografik roman. T.,1986.