XVII
– XIX
ASRLAR OZARBAYJON ADABIYOTI
Reja:
1.
XVII – XIX asr ozarbayjon tarixi haqida.
2. Vidodiy va Voqif
ijodi.
3. Ozarbayjon demokratik adabiyoti.
4.
Mirzo Fatali Oxundov ijodi haqida.
5. Realistik adabiyotning shakllanishi.
Tayanch so’z va iboralar: Tasavvuf
adabiyoti. Voqif ijodining o’ziga xosligi. Ma’rifatparvarlik.
Yevropa adabiy an’analari. Dramaturgiyaning shakllanishi. Realistik adabiyot.
M.F.Oxundov ijodi.
Vidodiy
hayotda juda qiynalib yashadi, u mavjud
siyosiy tuzum bilan kelisholmadi. Shuning uchun uning asarlarida hasrat va
nadomat motivlari yetakchi o’rinda turadi. Shoirning “Turnalar”, “Yig’laysan”
kabi asarlari va Voqifga yuborgan she’riy
maktublarida bu ayniqsa ko’zga yaqqol tashlanadi.
Mehnatkash
oilada tug’ilib voyaga yetgan, o’z aql – idroki bilan
vazirlik darajasiga ko’tarilgan Mullo Panoh o’g’li Voqif ijodida esa asosan hayotbaxsh ruh hukmron edi. Shoir hayot go’zalligini
madh etib, inson shu dunyoda ham baxtli yashash mumkin deb, o’sha davrdagi
tushkinlik kayfiyatidagi she’riyatga qarshi bordi.
Mullo
Panoh Voqif Ozarbayjonning Qozoq rayonidagi Saloqli qishlog’ida tug’ilgan.
Yoshligida o’z davrining mashhur olimlaridan dars olgan. Keyinchalik uning
oilasi Shusha shahriga ko’chib borgan. Voqif bu yerda o’qituvchilik qilgan, tez orada uning mashhur shoir bilimdon va
donishmand kishi ekanligi Shusha xoni Ibrohimbekka yetadi. Uni saroyga ishga
taklif qiladi. Shoir Ibrohimbek
saltanatida bosh vazir darajasigacha ishlashga muvaffaq bo’ladi. Tarixiy voqialar va urushlar
tufayli Ibrohimbek Shushani tashlab ketadi. Uning o’rnini egallagan amakivachchasi
Muhammadbek Javonshir Voqifni o’g’li Aliog’a
bilan birga dorga osib qatl etadi.
Voqif Ozarbayjon adabiyotida romantik poeziyadan
realistik poeziyaga o’tgan birinchi ijodkordir. Uning she’rlarining ko’pchiligi
sodda, xalq ruhiga yaqin barmoq vaznida yozildi.
Ular mazmun jihatidan ham xalq qo’shiqlariga yaqin turadi. U oddiy mehnatkash xalqning og’ir ahvoli haqida yozdi. Voholanki, bu davr ozarbayjon shoirlarining ko’pchiligi ishq – muhabbat temasida asarlar yozar edi. Voqif esa ana shu qotib qolgan an’ana qobig’idan birinchi bo’lib chiqqan shoirlardandir.
Bayram
keldi, naylashimni bilmayman
Bizing
uyda to’liq juvol ham yo’qdir.
Don
ham, yog’ ham allaqachon tugovdi,
Etni-ku
ko’rmaymiz, mo’tol ham yo’qdir.
Bizning
bu dunyoda na molimiz bor
Va
na uyda sahibjamolimiz bor.
Voqif, chiranmaki, kamolimiz bor,
Xudoga
shukurki, kamol ham yo’qdir.
Ko’rinib
turibdiki, shoir mehnatkash xalqning og’ir ahvolini
tasvirlab, o’zini ham ular bilan bir qatorda hisoblayapti.
Shoirning “Boq”, “Ko’rmadim” nomli she’rlarida
ham adolatsiz zamondan shikoyat motivlari ko’zga tashlanib turadi. Voqif g’azallarida asosan Sharq g’azalchilik an’anasi davom ettirilgan. Ishq – muhabbat mavzuidagi g’azallar asosiy o’rinni egallaydi. Shoir bu g’azallarida
dunyoviy ishqni ko’proq kuylaydi.
Seviklim,
bu nazokatda gulu ra’nodan ortiqsan
Sanobar,
sarvi shamshod, to’biyi zebodan ortiqsan.
Qoshing toqin qo’yib, mehrobga men qilmadim sajda
Ki
sen yuz martaba ul ka’bayi ulyodan ortiqsan
Menam
Voqifmanu – Farhod ila Majnundan
a’loman,
Agar
sensan - o’shal Shirin ila Laylodan ortiqsan.
Shoirning ushbu she’ri ham klassik tradision janrda yozilgan. Unda qofiya, radif va vaznlar ma’lum tartib – qoidalarga rioya qilingan. Lekin g’azalda ma’shuqa sifatlari hatto Ka’badan yuz marta ortiqsan deb tavsiflanyapti. Bu o’sha davrda katta jasorat edi. Bunday so’zlarni musulmon dunyosidagi shoirlar kamdan – kam ishlatgan.
Bu she’rlar qandaydir tomoni bilan o’zbek xalqining isyonkor shoiri Mashrab she’rlariga o’xshash jihatlari bor.
Shoirning “O’lmaram”, “Kelmadi”, “Yig’laram” kabi g’azallarida ham o’ziga xos
original tashbehlar ishlatilganligini ko’ramiz.
XIX
asrda Ozarbayjon Rossiyaga qo’shildi. Bundan
keyin ijtimoiy hayotda ham, adabiyotda ham katta o’zgarishlar bo’ldi.
Ozarbayjon ma’rifatparvarlik adabiyoti shakllana boshladi. Abbosquli Boqixonov, Mirzo Shofiy
Vozeh, Ismoilbek singari ijodkorlar Ozarbayjon adabiyotida birinchilardan bo’lib
realistik dostonlar va novellalar ijod qildi. Bu ma’rifatparvarlar orasida eng buyugi Mirzo Fatali Oxundov bo’lib
hisoblanar edi. U Tiflis shahrida rus – totar gimnaziyasida o’qidi. Rus progressiv adabiyoti bilan yaqindan tanishdi. ozarbayjon xalqining qoloq bo’lib qolishiga asosan savodsizlik
sababchi deb bildi. Shuning uchun Oxundov lotin grafikasi asosida ozarbayjon
alfavitini ishlab chiqdi. U birinchi bo’lib
ozarbayjon dramaturgiyasiga va teatriga asos soldi. U jaholatni, hukmron
tuzumdagi illatlarni tanqid qilib “Mullo Ibrohim Halil kimyogar”, “Xasis kishining
sarguzashti”, “Tabiatshunos Musye Jardon” singari komediyalarini yaratdi. Bu
asarlar A. Griboyedovning “Aqllilik balosi”
asariga o’xshash tarzda yozilgan. Oxundov bu asarlarini 1850-1852 yillarda
yozdi. Shu bilan birga Oxundov talantli shoir ham edi. U rus she’riyatidan o’rganib,
uni sharq poetikasining go’zal an’analari
bilan boyitgan lirik asarlar ijod qildi. Pushkin obrazi
yaratilgan “Sharq poemasi” asari o’ta mahorat
bilan yozilgan. U birinchi bo’lib Ozarbayjon adabiyotida “Aldangan yulduzlar”
nomli povest yozdi. Yozuvchining bu asari folklor asarlari asosida yozilgan.
Adibning maktub formasida yozgan “Hind shahzodasi Kamol – ud Davlaning Eron shahzodasi
Jamol – ud Davlaga yozgan uch maktubi va undan olgan javobi” nomli falsafiy
traktati ham katta ahamiyatga ega. Bu bilan M. Oxundov rus revolyusion
demokratlari yo’lidan borayotganini isbotladi. Bu asarlari bilan M.F.Oxundov
Ozarbayjon adabiyotida realistik prozaning shakllanishiga ham asos soldi.
Ozarbayjon
demokratik adabiyotining taraqqiyotiga salmoqli hissa qo’shgan shoirlardan
biri Saidazim Shervoniy edi. U lirikada Fuzuliy an’analarini davom ettirgan bo’lsa,
satirada M.Oxundovga ergashdi. Uning ma’rifatparvarlikni targ’ib etuvchi
an’anaviy asarlari mavjud. Bu davr Ozarbayjon adabiyotida Xurshidbonu, Notavon,
Hayronxonum kabi shoiralar ijodi ham katta ahamiyatga ega. Bu shoiralar
Fuzuliy, Voqif kabilarning an’analarini
yangi zamonda davom ettirib, Ozarbayjon poeziyasining yuksalishiga katta hissalarini
qo’shdi.
XIX
asr oxiri XX asr boshlarida Ozarbayjonda teatr san’ati rivojlandi. Boku va boshqa bir qator shaharlarda
yangi –yangi teatrlar tashkil etildi. Bu esa dramaturgiyaning rivojlanishiga
sabab bo’ldi. Natijada Natafbek Vezirov, Narimon Narimonov, Asadbek Axverdov
kabi dramaturglar yetishib chiqdi.
N.Vezerov
“Yomg’irdan qochib selga», “Faqat nomigina qoldi”, “Nima eksang,
shuni o’rasan” kabi dramalarida ijtimoiy tuzumdagi turli illatlarni fosh qildi. Xotin – qizlar ozodligi mavzusini ko’tarib chiqdi. Vezirov “Faxriddinning sho’ri” pyesasida zolim boy qo’lida ezilgan bechora mehnatkash kambag’al
kishilarning fojiali hayotini tasvirlaydi. “Pahlavonlar” nomli pyesasida esa
neft ishlab chiqarish bilan bog’liq turli tovlamachiliklar, adolatsizliklar ustidan
kuladi. Bu davrda yaratilgan Axverdovning “Xonavayron qilingan uya”, “Baxtsiz yigit”, J.Mamatqulizodaning “O’liklar” nomli pyesalari ham katta shuhrat qozondi. Bu pyesalarda Ozarbayjonda kapitalistik ishlab
chiqarish munosabatlarining
shakllanishiga doir voqyealar o’z aksini
topdi.
Bu
davrda Jafar Mamatqulizoda rahbarligida “Mullo
Nasriddin” nomli satirik jurnali chiqa boshladi. Bu
jurnal faqat Ozarbayjonda emas, balki
butun turkiy xalqlar orasida juda mashhur bo’ldi.
J.Mamatqulizoda o’z davridagi turli
illat va nuqsonlarni kichik va ixcham
satirik hikoyalarda aks ettirdi. U N.V.Gogolning an’analarini o’zlashtirib, o’z
davri adabiy jarayonining yirik hajvchisi darajasiga ko’tarildi. U ko’pgina
satirik hikoyalarida o’ta makkor, tovlamachi siyosiy hukmdorlarni, o’z manfaati
yo’lida dini va imonini ham sotgan ruhoniylarni tanqid qildi. Aliakbar Sobir esa
ozarbayjon adabiyotida satirik g’azallarning yetuk ijodkori sifatida tanildi.
Xullas,
Ozarbayjon klassik adabiyoti juda qadimgi va boy
tarixga ega. Ozar xalqini butun olamga
tanitgan buyuk allomalar ijodi turk dunyosining faxri bo’lib hisoblanadi.
Adabiyotlar
1.
Arif M. Azerbayjanskaya literatura. Moskva. 1979 yil.
2.
M.Shayxzoda. O’zbek va
ozarbayjon adabiy aloqalari. III tom.
Toshkent. 1978 yil.
3. Voqif. Tanlangan asarlar. Toshkent, 1978 yil.
4.
M.V.Oxundov. Tanlangan asarlar. Toshkent, 1976 yil.