XX ASR TURKMAN ADABIYOTI
Reja:
1.
Ijtimoiy
hayot va adabiyot.
2.
XX asr turkman adabiyoti vakillari.
3.
Turkman
prozasining shakllanishi.
4.
Turkman
dramaturgiyasi.
5.
XX asr turkman adabiyotining asosiy xususiyatlari.
Tayanch so’z va iboralar: XX asr Turkmanistonda tarixiy
muhit, Miskin Qilich, Bayram shoir. Erk va
ozodlik asarlari. Proza. Berdi Kerboboyev. Realistik metod. Keyingi yillar
dramaturgiyasi. Q.Quliyev “Qora karvon”, Safarmurod Niyozov
va turkman adabiyoti.
Turkmaniston
Rossiyaga qo’shib olingach, ayrim joylarda rus-tuzem maktablari ochildi. 1914
yilda turkman tilida birinchi gazeta chiqa boshladi. Lekin bu yangiliklar
asosan shaharda yashovchi aholi uchun qilingan
edi. Vaholanki, o’sha paytda Turmanistonning shaharlarida asosan ruslar,
armanlar, tatarlar va fors tilida so’zlashuvchi
xalqlarning vakillari yashardi.
Turkmanlar asosan qishloqlarda yashab, o’zlarining
qadimgi ko’chmanchilik hayotini davom ettirar edi. Chor hukumati ataylab maorif
sohasida mahalliy xalqning ichki
ishlariga aralashmaslik siyosatini olib bordi. Shuning uchun Yevropa
madaniyati, ilm-fan, texnika yangiliklari turkman qishloqlariga juda sekinlik
bilan kirib bordi.
XIX
asr oxiri XX asr boshlarida turkman adabiyotining taraqqiyotida demokratik yo’nalishdagi ijodkorlar yetishib chiqdi. XX asrning boshlaridagi ijtimoiy-tarixiy voqyealar turkman adiblarining ham ijodiga sezilarli
ta’sir etgan edi. Bu davr adabiyotining yirik vakillariga Miskin Qilich, Bayram Shoir, Ko’rmullo, Mullo Murt, Durdi Qilichlarni ko’rsatish mumkin. Bu shoirlar ham asrlar
davomida ezilib kelayotgan turkman xalqining ozodligini
istar edi. Shuning uchun bular turli revolyusiyalar va to’ntarishlarga umid ko’zi
bilan qaradi. Bolsheviklarning yolg’on
va’dalariga ishondi. Ularga atab she’rlar yozdi. Ammo bu davr she’riyatida ham
turkman shoirlari ozodlik va erkni kuylaydi. Zolim ekspluatatorlarni esa qoralab, ularga xalqning nafratini qaratishga
intildilar. Durdi Qilichning “Zolimlar”, “Kambag’allar”,
Mullo Murtning “Turkmaniston uchun azizsan”, “Ozodlik” kabi asarlari shular
jumlasidandir.
20-yillar turkman adabiyotida poeziya yetakchi o’rinni egallagan edi. Chunki ijtimoiy hayotdagi bo’layotgan voqyealarni ijodkorlar his-hayajon bilan qabul qilib, ularga darhol o’z munosabatlarini bildirar edi. Bunday paytda ijodkorlarga poeziya juda qo’l keladi. Turkman adabiyotiga yangi avlod shoirlari, yosh ijodkorlar kirib keldi. Ular turkman adabiyoti tarixida birinchi bo’lib realistik san’atni shakllantirishda ishtirok etdi. Bu davrda dastlabki Turkman prozasiga asos solindi. Berdi Kerboboyev va A.Durdiyevlar o’zlarining birinchi hikoya va povestlari bilan proza janriga katta hissa qo’shdi. Alamishevning “Sona”, B.Kerboboyevning “Qizlar dunyosi”, “Odatning qurboni” singari dostonlari ham klassik adabiyotdagi dostonlardan farqli o’laroq , realistik metodda yozilgan birinchi dostonlardan edi. Ana shu
yillarda turkman dramaturgiyasiga ham asos solindi. Yozuvchi Ota
Kavshutov “Zakaspiy fronti” pyesasi bilan turkman adabiyotidagi daramaturgiya
janrini boshlab berdi. 30-yillar adabiyotida ham poeziya birinchi o’rinda
turdi. O.Kekilovning qishloq xo’jaligini kollektivlashtirishga bag’ishlangan “Olg’a”,
B.Saitakovning Turkmanistondagi fuqoralar urushini
tasvirlovchi “O’t ichida”, R.Saidovning chet el mavzusida yozilgan “Revolyusiya
yo’lida” kabi dostonlari diqqatga sazovor asarlar
bo’lib qoldi.
Bu
davrda yaratilgan prozaik asarlar ham turli mavzularda yozilgan. Ayniqsa, zamonaviy temada yozilgan, eskilik va yangilik o’rtasidagi
kurashni tasvirlovchi asarlar ko’proq e’lon qilindi. Og’axon Durdiyevning “Mered”, “Yer ustalari”.
“Baxtiyorlar” singari hikoyalari G’arb adabiyotidagi novella janri uslubida
yozilgan ajoyib asarlar sifatida tarixda qoldi. Bu qisqa va mazmunli hikoyalarda turkman xalqining hayoti badiiy lavhalarda ishonarli qilib tasvirlab berilgan. O.Durdiyevning “Balli mullo” hikoyasi hajviy
asar bo’lib, u bizga o’zbek adabiyotidagi A.Qodiriyning “Kalvak Maxzum”ini eslatadi.
Yozuvchi
N.Sarixanov esa o’z ijodida buyuk rus yozuvchilari A.P.Chexov va M.Gorkiy
asarlaridan ijodiy foydalandi. Yozuvchining “Orzu”. “Oq uy”, “Shirin”, “Kuyov” va “Boyning g’azabi” hikoyalari ham yuksak
badiiy saviyada yozilgan asarlardir. Bu hikoyalar hajmi jihatidan qisqa va ammo badiiy
tomondan pishiq ishlangan, ularda ishtirok
etgan ikki uch obraz kichik bir badiiy lavha orqali chuqur ma’noni ifodalaydi.
N.Sarixanov “Shukur baxshi” povestida tarixiy mavzuga murojaat qilib, turkman xalqining boshidan o’tgan og’ir tarixiy davrlari aks ettirilgan.
Yozuvchi
kichik-kichik novellalari bilan adabiyotda
bu janrning rivojiga, qaror
topishiga o’z hissasini qo’shdi. Yozuvchining «Kitob» nomli hikoyasida turkman xalqini o’tmishi qalamga olingan. Xalqning
ma’rifatga intilishi, og’ir turmush tufayli ularning ko’pchiligi
savodsiz bo’lganligi hamda bularning asosiy sabablari ta’sirchan qilib ko’rsatilgan. Hikoyada bir savodsiz cho’pon bozorga
boradi. U yerda bir kishi
baland ovoz bilan Mahtumqulining she’larini o’qib turganligini ko’radi.
Bu she’rlar unga qattiq ta’sir qilib guyoki uning o’zi haqida yozilganday
tuyuladi. Keyin kitobni qanday bo’lmasin sotib olishga harakat qiladi. Nihoyat
bozorga minib kelgan tuyasiga almashtiradi. Uyga kelganda xotini unga kitobni o’qiy
olmaysan nega olding? –deb janjal ko’taradi.
Ana shu cho’pon Mahtumqulining qo’l yozma kitobini 40 yil avaylab saqlaydi. Keyin uning nabirasi bu kitobni unga o’qib beradi. Chol kitobda
yozilgan xikmat she’rlarning barchasini yodlab oladi. Bu hikoyada oddiy turkman
xalqining ma’rifatga intilishi ko’rsatilgan.
Yozuvchi
«Shukur baxshi» qissasida ham tarixiy mavzuga murojaat qilgan. XIX asrda
yashab ijod etgan Shukur baxshi xalq o’rtasida juda mashhur bo’lgan.
Uning ukasini xon zindonband qiladi.
Shoir ukasini ozod qilishini xondan juda yalinib so’raydi. Lekin xon unga
saroyning chechan baxshisini aytishuvda
yengsang, ukangni ozod qilaman deb shart qo’yadi. Bu musobaqada Shukur
baxshi g’olib chiqadi va ukasini zindondan ozod qiladi.
Nurmurod
Sarixonov zamonoviy mavzularda ham «Shirin», «Orzu», «So’nggi o’tov» kabi
ajoyib hikoyalar yozgan. Afsuski,
yozuvchi urushda vafot etib, uning ko’pgina ijodiy rejalari amalga oshmay qoldi.
XX
asrning 30-yillarida yangi turkman adabiyotining shakllanish davri bo’ldi. Bu davrda turkman klassik adabiyotida
bo’lmagan badiiy janrlar – dramaturgiya, realistik proza va boshqa ko’plab
badiiy janrlar shakllanib, takomillashib
bordi. Bu davrda turkman adabiyotining
taraqqiyotiga Hoji Ismoilov, Shali Kekilov, O’roz Toshnazarov singari
yozuvchilarning ham hissasi katta bo’ldi.
30-yillarda turkman adabiyotida realistik prozaning shakllanish davri bo’ldi. Tarixiy va zamonaviy mavzuda ko’plab qissa va romanlar yaratildi. Turkman adabiyotining faxri bo’lgan B.Kerboboyevning “Dadil qadam” romani ham shu davrda yaratildi. Shu yilllarda Turkman adabiyotida dramaturgiya janri ham shakllandi. Bu davr dramaturgiyasida agitasion xarakterga ega bo’lgan mavzular ko’proq yoritildi. A.Karliyevning “Oyna”, O.Kavshutovning “Juma”,
T.Esanovaning
“Shemshat” kabi pyesalarida ijtimoiy hayotdagi turli voqyealarning badiiy tasviri ifodalandi.
30-yillar
turkman adabiyotida qishlolq xo’jaligi, xotin qizlar huquqi, madaniy inqilob,
ishlab chiqarish mavzulari yetakchilik qildi. Bir qancha turkman ijodkorlari,
ziyolilari 1937 yilgi reprissiya qurboni bo’ldi. Ularning nomlari va yozgan
asarlari faqat Turkmaniston mustaqillikni qo’lga kiritgandan keyingina oqlandi.
Yangi
turkman adabiyotining asoschilaridan
yana biri Xo’janapas Choriyevdir. Bu ijodkor hammasi bo’lib 31 yil umr ko’rdi.
Yoshligida vabo kasali tufayli onasi o’lib yetim qolgach, hayotning og’ir
damlarini boshidan kechirgan X. Choriyev
Toshkentda o’qidi, keyinchalik «Turkmaniston» gazetasining bo’lim boshlig’i,
1934 yilda esa Turkmaniston yozuvchilar uyushmasining raisi vazifalarida
ishladi. U xalqaro mavzularda ham ko’plab asarlar yozdi. Adibning «Qoraqum
saxrolarida» nomli dramasi o’sha davrning dolzarb masalalariga bag’ishlangan
edi. U albatta bolsheviklar siyosatini yoqlab chiqdi. Lekin o’z asarlarida hayot
haqiqatini to’g’ri yoritishga intildi. X.Choriyev «Zuxra va Toxir» dostoni
asosida turkman adabiyoti tarixida birinchi marta muzikali drama yozdi. Bundan
keyingi yaratilgan muzikali dramalarda ana shu asarning an’analari davom etdi.
Urush
yillarida turkman adabiyotida publisistik poeziya janrida ko’proq asarlar yaratildi. Ijodkorlar asosiy e’tiborni front
va front ortida bo’layotgan voqyealarga qaratdi. B.Kerboboyevning “Aylar”, Ya.Nasrlining
“Leytenantning o’g’li”, Sh.Kekilovning “Ivan tog’a” kabi dostonlari ham
bevosita urush mavzusiga bag’ishlandi.
Ikkinchi
jahon urushi davrida ko’plab turkman ijodkorlari frontga ketdi. Bulardan Shali Kekilov, N.Sarixanov, Ata Niyazov
kabidar urushda halok bo’lishdi. Bu davr turkman adabiyotida publisistik ruh,
jangovar poeziya yetakchilik qildi, O’sha davrda sobiq Ittifoq yagona vatan hisoblanardi.
Ana shu vatanga hujum qilgan fashistlarga nafrat uyg’otish, ularga qarshi kurashga
chorlash butunittifoq adabiyotining eng dolzarb vazifasi qilib qo’yildi. Qora Seytaliyevning «Frontdan
maktublar», «Pogonli qizlar», «Hamshiralar» kabi she’rlarida front va front orqasidagi
kishilarning ruhiy dunyosi aks ettirilgan. Raxmat Saidovning «Yigitlar qo’shig’i»,
«Kuzatish», «Samo ovchisi» kabi she’rlarida ham g’alaba uchun kurash, xalqlar do’stligi
kabi mavzular kuylangan. Uning «Vatanparvarlar», «Azatgul» kabi dostonlari ham
shu davrda e’lon qilindi. «Vatanparvarlar»
dostonining qahramoni turkman yigiti
uchuvchi Qurbon fashistlar ustiga bomba yog’dirib ularning
ko’pchiligini qirib tashlaydi, lekin o’zining samoliyotiga o’q tegadi. U yonayotgan samolyotdan
parashut bilan sakrab dushman territoriyasiga tushadi. U yerda ham ko’plab nemislarni qirib tashlaydi. Nemislarning
aerodromiga borib 23 ta fashist razvedkachilarini asirga olib, ularning samolyoti bilan o’z polkiga qaytib
keladi. Albatta voqyealarning bu tarzda
tasviri bizga qandaydir boyevik-fantastik filmlar syujetini eslatadi.
Bu esa o’quvchini unchalik ishontirmasligi aniq. Chunki, asar qahramoni
bu jasoratlarni hyech qiynalmasdan asoyishta bajaradi. Go’yoki, nemislar agar Qurbon
kelsa, asirga tushamiz deb uni kutib turganday.
Ma’lumki,
Omon Kekilov ham turkman adabiyotining yirik vakili bo’lib, ijodini urushdan oldingi
yillarda boshlagan. Uning urush davri ijodida
«O’lim changalida» nomli poemasi juda mashhur bo’ldi. Bunda turli millat vakillari bir bo’lib
dushmanga qarshi kurashgani ko’rsatilgan.
Front
orqasidagi hayot tasviri Ata Kovshutovning
«Ovchi Qandimning oilasi» nomli hikoyasida va urush yillari e’lon qilingan
«Mehri va Vafo» romanida tipik xarakterlar orqali mahorat bilan berilgan.
Urushdan
keyingi davrda turkman adabiyotida proza janri yetakchi o’ringa ko’tarildi. Bu
davrda B.Kerboboyevning “Dadil qadam” romanining
ikkinchi qismi, “Nebitdog’”,
O.Kavshutovning “Kopetdog’ yon bag’irlarida” romanlari; B.Seytakovning “O’g’ilning
sovg’asi”, “Zamondoshlar”, X.Ismoilovning “Ikki otaning o’g’li” povestlari
yozildi.
Urushdan
keyingi davr turkman adabiyotida asosan
tinch qurilish davri voqyealari tasvirlandi. Qoraqum sahrosini o’zlashtirish,
Amu-kanalini qurib bitirish kabi mavzular adabiyotda yetakchilik qildi. Shu
bilan birga, bu davr turkman adabiyotida «Konfliktsizlik nazariyasi» hukmron bo’ldi.
Hayotdagi voqyealarni buyab, bo’rttirib, faqat uning yaxshi tomonlarini ko’rsatish,
butun dunyoga sosialistik tuzumning afzal ekanligini targ’ib qilish badiiy
adabiyotning asosiy maqsadi qilib qo’yilgan edi. Albatta, bunday siyosat
ma’lum darajada adabiyotning sifatiga,
rivojlanishiga salbiy ta’sir qildi. Qariyb barcha ijodkorlar partiya va hukumatning chiqargan qarorlarining targ’ibotchisiga aylanib qoldi. Lekin shunga qaramasdan,
bu davr turkman adabiyotida hayotni to’g’ri, haqqoniy tasvirlashga intilish ham
ko’zga tashlanadi. Oddiy mehnatkashning uy-xayollarini, orzu-maqsadlarini
tasvirlashda ijodkorlar katta yutuqlarni qo’lga kiritdi.
Masalan,
ota Kovshutovning «Kopetdog’ yonbag’irlarida» nomli kitobi 1952 yilda alohida
kitob holida nashr etildi. Bunda urushdan keyingi turkman qishloqlarida xo’jalikni
tiklash asosiy mavzu qilib qo’yilgan. Roman bosh qahramoni Xushgeldi aqlli,
tadbirkor yigit. U urush qatnashchisi, oliy ma’lumotli agranom, ilm-fan bilan qurollangan
yigit. U kolxozda ekinlarga yangi tehnologiyani joriy qilmoqchi bo’ladi, lekin
kolxoz raisi tomonidan qattiq qarshilikka uchraydi. U asta – sekin tushintirish
yo’li bilan raisni qayta tarbiyalaydi. Lekin romanda bosh qahramonning ichki
kechinmalari, ruhiy holatlari yuzaki chiqqan joylar ham bor. Masalan, Xushgeldi
bilan Boqar o’rtasidagi muhabbat tasvirida yuzakilik va sxematizmga yo’l qo’yilgan.
Bu asar ko’p jihatdan o’zbek yozuvchisi Oybekning «Oltin vodiydan shabadalar»
romaniga o’xshab ketadi.
Ota
Kovshutovning «Eski maktab» nomli hikoyasida qadimda el – yurtning ko’pchiligi
nima uchun savodsiz bo’lgan degan savolga javob izlanadi. Adibning «So’ngi oqsoqol»
nomli kitobi ham o’tmish mavzusida yozilgan.
50-60
yillar turkman poeziyasining rivojlanishida Omon Kekilovning ham hissasi katta
bo’ldi. Uning «Muhabbat» nomli dostonida mumtoz adabiyot an’analarining yangi
zamondagi davomini ko’ramiz. Dostonda Oqmurod nomli yigit Moskva davlat
universitetini va aspiranturani tugatgan. Urushdan yarador bo’lib qaytadi. Oqmurod
qishlog’iga kelib, yosh o’qituvchi ayol O’g’ilnabatni yaxshi ko’rib qoladi.
Lekin O’g’ilnabatning eri frontda jang qilayotir. Bu ayol hyech qachon o’z
eriga xiyonat qilmasligini Oqmurodga
aytadi, uni intizor bo’lib kutayotganligini bildiradi. Eri Beginch urushdan
yarador bo’lib qaytib keladi. O’g’ilnabat
baxtli yashaydi, farzandli ham bo’ladi. Lekin urushda olgan jarohatlarning zo’rayishi
tufayli uning eri Beginch vafot etadi.
Beginchning hayotini o’g’li davom ettiradi. O’g’ilnabat albatta o’z baxtini
yana topadi, degan falsafiy g’oya asar yakunida ta’kidlangan. Ana shunday voqia
Ch.Aytmatovning «Jamila» qissasida ham berilgan. Lekin bu qissada asar qahramonlari taqdiri boshqacharoq hal qilingan.
Ma’lumki,
Omon Kekilov (1912-1974) Turkmanistonning katta jamoat arbobi, mashhur olim,
serqirra ijodkori edi. U Turkmaniston madhiyasining muallifi, o’nlab she’riy to’plamlar
e’lon qilgan hassos shoir edi. Omon Kekilov turkman adabiyotshunosligining
yirik vakili, filologiya fanlari doktori edi. U «Adabiyot nazariyasi» nomli
darslikning muallifi edi. U bolalar uchun ham ko’plab ertak-poemalar yozgan
talantli shoir edi. Uning bolalar uchun atab yozgan «Cho’pon va podshoh» nomli
poemasi juda ko’p chet tillarga tarjima qilingan. O.Kekilov Turkmaniston xalq
yozuvchisi unvoniga, Maxtumquli nomidagi mukofotlarga sazovor bo’lgan edi.
XX
asrning ikkinchi yarmida turkman
adabiyoti sifat jihatidan o’sdi, turli janrlarda ijod qilindi. Avval turkman
adabiyotida poeziya yetakchilik qilgan bo’lsa, bu davrga kelib birinchi marta proza oldingi
o’ringa chiqib oldi. Adabiyotda tajribali, keksa ijodkorlar bilan birgalikda,
yosh talantlar ham qalam tebratdi. Bu davr turkman adabiyotida B.Karbobayev,
Beki Seytakov, Xidir Deryayev, Qilich Quliyev, Ota Otajonov, Rahim Esonov,
Chori Ashurov singari ko’plab ijodkorlar yashab ijod etdi.
60-70-yillar turkman adabiyotida turli
janrlarda ko’plab asarlar yaratildi. Lekin bu asarlarning ko’pchiligi
kommunistik mafkura ruhida yozilgan edi. Shunga qaramasdan, bir qancha asarlarda
turkman xalqi hayoti obyektiv, to’g’ri
yoritildi. B.Korboboyevning “Tomchida quyosh aksi”, “Davr o’g’loni”,
X.Deryayevning “Qismat”, “Bo’ron”, B.Seytakovning
“Shoir”, “Badirkent”, Q.Quliyevning “Qora karvon”, “Amir
elchisi” asarlari o’z davrida katta shuhrat qozondi.
Berdi
Qarbobayev (1894-1974) Turkmanistonning Tejen tumanida tug’ilgan. Eski maktab
va Buxoro madrasalarida o’qigan,
1927-1928 yillarda Leningrad sharqshunoslik institutida tahsil oldi. Uning
ijodi 20-yillarning o’rtasidan boshlandi. Birinchi asari «Yana ich» nomi bilan
bosilib chiqqan hajviy felyeton edi. Keyin u «Inglizlar yotib otadi» nomli hajviy
she’rini yozdi. Bunda ingliz imperialistlarining Turkmanistonda olib
borgan siyosati tanqid qilingan. 1925
yili u «To’qmoq» nomli satirik jurnalga muharrir etib tayinlandi. Uning ijodi
davr voqyealari bilan hamohang tarzda rivojlandi. Xotin-qizlar ozodligiga bag’ishlab
«Qizlar dunyosi», «Odatning qurboni» nomli dostonlar yozdi. Turkman dehqonlari hayoti
haqida yozilgan «Amudaryo» nomli dostoni ham katta shuxrat qozondi. Bunda
saxroda suvsizlikdan vafot etgan va Amudaryoda suvga cho’kib o’lgan ikki kishi obrazi keltiriladi. Shoir ana shu
ikki voqyeadan xulosa chiqarib, Amudaryoni sahroga burib xalqning
turmushini yaxshilash kerak degan g’oyani ko’tarib chiqdi.
U
1926 yilda «Giyohvand va tabib»,
«Yuksalishda» singari dramalar yozdi. Bu dramalarda adib giyohvandchlikning
insoniyat uchun juda xavfli ekanligini o’sha davrdayoq aytgan edi.
Ma’lumki, bu mavzu bugungi kunda ham eng dolzarb masalalardan biri bo’lib
turibdi. Uning Ikkinchi jahon urushi yillari yozilgan «Maxtumquli» dramasi o’zining
badiiy yetukligi bilan nihoyatda mashhur bo’ldi. Bu drama hozirgacha turkman
teatri repertuarlarining oldingi safida turadi. Ana shu yillari adib «Qurbon
Durdi» nomli povest yozib, unda urushda mardlik va jasorat ko’rsatib qahramon bo’lgan
turkman yigitining hayot yo’li haqida
yozadi. Bu davrda uning «Aylar» nomli
poemasi ham nashr etildi. Bunda turkman ayollarining urush davridagi hayoti aks
ettirilgan.
Berdi Qarboboyevning nomini dunyoga mashhur qilgan asari «Dadil qadam» romanidir. Adib bu asar ustida qariyb 20 yil ishladi. Bu asar dastlab 1936 yilda «Oyna va Ortiq» nomi bilan matbuotda ayrim parchalari bosilib chiqqan edi. 1940 yil romanning birinchi qismi alohida kitob shaklida nashr etilgan.
Asar bosh qahramonlari oddiy turkman yigiti Boboli Ortiq va uning sevgilisi Oynadir. Turkmanistonda XX asrning birinchi choragida yuz bergan tarixiy voqyealar romanga asosiy material qilib olingan.
Ma’lumki, bu davr turkman xalqi hayotida katta burilishlar va o’zgarishlar davri bo’ldi. Birinchi jahon urushi, Oktyabr inqilobi, fuqoralar urushi, ingliz intervensiyasi, bolsheviklar hukmronligi-ana shularning barchasi romanda o’ta mahorat bilan tasvirlangan. Bolsheviklar siyosati tufayli bitta xalqning, millatning boy va yo’qsilga, ya’ni ikkiga ajralib o’zaro urush olib borishlari tasvirlangan. Asarda Xolnazarboy boshchiligidagi yuqori tabaqa vakillari va Ortiq, Amirlar boshchiligidagi mehnatkash xalq vakillari o’rtasida kurash ketadi. Adolat uchun, ozodlik va erk uchun kurashganlar roman finalida yengib chiqadi. Mamadvali xo’ja, Mered, Azizxon, Ivan Cherneshiyev singari turli toifa vakilari romanning asosiy obrazlarini tashkil etadi.
Adibning «Oysulton» 1249 povestida qishloq temasi qalamga olinib, unda paxtakorlar hayoti
Oysulton nomli mehnatkash ayol obrazi orqali ko’rsatilgan. Paxta
yetishtirishdagi qiyinchiliklar, Turkmanistonning murakkab
obi-havo sharoitida mehnatda ibrat ko’rsatgan dehqonlar obrazlari boshqalarga
o’rnak qilib ko’rsatiladi. Bu asarda Begich va Chori kabi obrazlar ham yaxshi chiqqanligi tanqidchilikda ta’kidlab o’tilgan.
Berdi Kerboboyevning «Nebitdag» nomli asari esa turkman ishchilar sinfining shakllanishiga bag’ishlangan. 30-yilarda
Turkman tuprog’ida neft qazib chiqarishga kirishildi. U paytlari
sonoat qurilishida, neft qazib chiqarishda mahalliy millat vakillaridan
ishchilar juda kam bo’lgan. 50-yillarga kelib esa turkman millati vakillari ham
neft qazib olish ishlariga faol ishtirok eta boshladi. Burg’ulash
uchastkasining masteri Atabay va uning xotini Mamish orqali muallif turkman
oilasi, urf-odatlarini aks ettirdi. Annatuvoq Chovdurov, Onul Sulaymonov,
Safronovlar turli tabaqa vakillaridan bo’lgan neftchi mehnatkashlardir.
Bularning har biri o’ziga xos xarakterga ega bo’lib, yozuvchi bu qahramonlarning
ichki dunyosini berishda ma’lum yutuqlarga erishgan.
Xullas,
Berdi Karboboyev turkman adabiyotining XX asrdagi yirik vakillaridan bo’lib,
uning asarlari dovrug’i boshqa yurtlarga ham yetib borgan.
Turkman
adabiyotining XX asrdagi yirik vakillaridan yana biri Beki Seytakov (1914-1979) hisoblanadi. U internat maktab va
pedtexnikumda o’qidi. 1938 yilda «Yoshlik» nomi bilan birinchi she’riy to’plami
e’lon qilindi. Uning 1940 yilda nashr etilgan «Baxtli avlod» hikoyalar to’plami yozuvchiga katta shuxrat keltirdi.
1948 yilda «Qishloq hikoyalari» nomi bilan ikkinchi to’plami e’lon qilindi. Bunda yozuvchi turkman qishloqlaridagi
ayrim yutuq va kamchiliklar haqida yozdi. Yaramas urf-odatlar va jaxolat tanqid
qilindi. Uning hikoyalarida oddiy mehnatkashlarga nisbatan qandaydir mehr
tovlanib, sezilib turadi. B.Seytakovning
«Qoraqumli bola», «Sevgi», «Bahs», «Diplom» kabi hikoyalari qisqa hajmli bo’lsa-da,
ularda katta hayotiy voqyealar ixcham tarzda bayon etilgan. Yozuvchining «Charm
xalta» nomli hikoyasi satirik ruhda yozilgan bo’lib, unda umr bo’yi davlat yig’ib,
pul to’plab kelgan, lekin pullarini ming joydan to’kkan xasis odamlarning
fojiasi Ernapas obrazi orqali ko’rsatiladi.
Uning
«Ayazxon» va «O’t ichida» singari dostonlari ham e’lon qilingan. Beki Seytakov
«Aka-ukalar» nomli roman-trilogiyasi bilan turkman romanchiligini
rivojlantirishga katta ulush qo’shdi. Romanda Turkmanistonda XX asrning
birinchi choragida yuz bergan tarixiy voqyealar material qilib olingan.
Junaydxon – tarixiy shaxs, asar qahramonlaridan biri. U Xiva xonligini olish uchun katta qirg’in
urushlar olib boradi. Qanchadan-qancha begunoh kishilarning qonini to’kadi.
Ingliz razvedkasiga sotilgan bu kimsa o’z
yurti odamlariga urush ochadi. Asarda Saparmurod, Qosim kabi xalq vakillari
Xonga qarshi kurash olib borib, uni
yengadi. Kitobda mehnatkash xalqning
taqdiri va adolat uchun olib borgan
kurashi davr voqyealari bilan bog’lab berilgan.
Xidir Deryayev (1905-1988) XX asr turkman nasrining taraqqiyotiga katta hissa qo’shgan adiblardandir. U Marida tug’ilib, ota-onasidan yoshligida yetim qolgan, odamlarning uyida turli yumushlar qilib kun kechirgan. Mari shahridagi maktab-internatda ta’lim oldi. Keyin Toshkentda o’qituvchilar tayyorlaydigan bilim yurtida ta’lim oldi. Shu bilim yurtida o’qituvchilik qildi va O’rta Osiyo Davlat universitetining sharqshunoslik fakultetida ham o’qidi. U tilshunos olim sifatida ham ko’plab ilmiy-tadqiqot ishlarini bajargan. Toshkentda o’qib yurgan paytlari ijod bilan shug’ullana boshlagan. Uning dastlabki asarlari «Kuyla dutorim», «Amudaryo», «O’kinchmi yo maslahat» kabi she’r va poemalardan tashkil topgan edi. X.Deryayev A.Qodiriyning «O’tgan kunlar» romanidan ta’sirlanib «Qismat» romanini yozadi. Bu romanda turkman xalqining XX asr boshlaridagi o’tmishidan olingan lavhalar hikoya qilingan. «Qismat» romanida Uzuk
bilan Berdi o’rtasidagi
muhabbat o’sha davr voqyealari bilan chambar-chas bog’liqda beriladi. Romanda Uzuk, Berdi, Murodog’a, O’rozsulton,
Turdi, Qilichali kabi mehnatkash xalq vakillari obrazlari ishtirok etadi.
Bekmurodboy, Subxonboy, Omonmurod, Saydaxmad Eshon, Argin Mamad kabi salbiy
obrazlar ham juda ishonarli qilib berilgan. Bu asar o’zbek tiliga P.Qodirov
tomonidan tarjima qilingan. U o’zbek televedeniyasi uchun ko’p seriyali film qilib
ham ishlangan. Adibning ikkinchi romani «Bo’ron» deb nomlanib, 30-yillardagi qishloq
hayotiga bag’ishlangan.
X.Deryayev
«Mehri», «Xo’janapas» kabi dramalar yozgan. Uning «Orzu» nomli poemasida turli
xalq vakillari o’rtasidagi do’stlik kuylangan. X.Deryayev ikki tomlik turkman
tili grammatikasining bosh avtorlaridan biridir. U ko’plab darsliklar ham
yozgan talantli olim ham hisoblanadi.
Qilich
Quliyev (1913-1990) dastlab Mari shahridagi internat maktabda, keyin Bokuda
ishchilar universiteti va Sovet huquqi institutida o’qigan. U ko’p yillar
diplomatik vazifalarda faoliyat ko’rsatdi.
U turkmanlardan chiqqan birinchi diplomat hisoblanadi. «Qora karvon», «Amirning
elchisi», «Guljamolxon» kabi romanlar «Eh, siz erkaklar» kabi dramatik asarlar
yozgan. Uning «Maxtumquli», «Yengilmas Gezayirli» kabi hikoyalari ham mashhurdir.
Adibning «Qora karvon» va «Amir elchisi» kitoblari o’zbek tiliga tarjima qilingan.
Bu kitoblarda ingliz va rus davlatlarining turkman yerini egallash uchun qanday
yashirin kurash olib borganliklari tarixiy faktlar asosida isbotlab berilgan. Bu ikki kitob nafaqat
turkman, balki butun turkiy xalqlar adabiyotida siyosiy romanlarning go’zal
namunasi sifatida e’tiborga loyiqdir.
Ma’lumki, O’rta Osiyoda chet el harbiy
intervensiyasi va grajdanlar urushi haqida ko’plab kitoblar
yozilgan. Yozuvchi Qilich Quliyevning “Qora Karvon” romani ham bu
mavzuni yoritishda munosib hissa bo’lib qo’shildi. Bu asarlar o’ziga xos shaklda, uslubda yaratilgan. U birinchi
shaxs-ingliz razvedkachisi Charlz Forsten tilidan bayon etilgan. Bu shaxs
ingliz armiyasining polkovnigi bo’lib, u O’rta Osiyoda Angliya mavqyeini tiklash uchun yuborilgan edi. U Buxoro amirligi
va oq gvardiyachilar bilan ittifoq tuzish uchun ko’p harakatlar qiladi. Voqyealar rivojlanib borgan sari
Forster va uning sheriklarining haqiqiy qiyofasi ochila
boradi. Biroq ingliz missiyasining O’rta
Osiyo bo’yicha tuzilgan planlari barbod bo’ladi. Kitobda ana shu voqyealar tarixiy faktlar vositasida qiziqarli hikoya qilinadi. Roman keng planda yozilgan. Unda turli
mavzular mahorat bilan yoritilgan va umumiy syujet yo’nalishiga birlashib
ketgan. Muhabbat mavzusi ham, xalqning urf-odatlari ham
bu kitobda mahorat bilan tasvirlangan.
Keyingi
yillarda turkman adabiyotida Turkmaniston prezidenti Safarmurod Niyozovni madh
etgan asarlar ko’payib bormoqda. Unga bag’ishlangan
she’riy to’plamlar, qasidalar va hatto romanlar ham
yozilmoqda. Safarmurod Niyozov
turkmanboshi degan unvonga sazovor bo’lgan. I.Burxonovning “Ta’zim” degan asari
ana shu turkmanboshiga bag’ishlangan she’rlardan tashkil topgan. Bundan tashqari repressiyaga uchragan va sovet davrida qoralangan yozuvchilarning kitoblari ham nashr etilmoqda. Turkmaniston mustaqilligi bilan birga, uning adabiyoti ham rivojlanib bormoqda. Yaqinda nashrdan chiqqan N.Nurmamedovning “Dunyoni suv bosgan kun” va D. Hojimurodovning
“Mullo To’ra oxun” nomli tarixiy mavzudagi romanlari tanqidchilik tomonidan yaxshi asarlar sifatida baholandi.
Ma’lumki,
Nurmuhammad Andalib, Mahtumquli Firog’i kabi
shoirlar o’zbek va turkman xalqlariga birday xizmat
qilgan. Bular Xorazm adabiy muhitida
voyaga yetgan shoirlar bo’lib, ularning ijodi ikki xalqqa ham tegishlidir. 1996 yilda Xivada Mahtumquliga haykal o’rnatilganda Turkmaniston prezidenti S.Niyozov “Mahtumquli o’zbek va turkmanlarga birday bo’lgan mutafakkir
shoirdir. U bizning faxrimiz va vatandoshimizdir. Mahtumqulini bilmagan bironta o’zbek ham, turkman ham yo’q”, degan gaplarni aytdi.
O’zbekiston
prezidenti I.Karimov o’z dokladida Mahtumqulining ijodi o’zbek xalqi uchun juda qadrli ekanligi, uning she’rlarida adolat va ezgulik
kuylanganligini aytdi. Shoir ijodini o’zbek va turkman maktablarida keng o’rganish
kerak ekanligini ham ta’kidlab o’tdi.
Turkman
adabiyotining ko’plab namunalari o’zbek tiliga tarjima qilingan. O’z navbatida o’zbek adabiyotining ham ko’plab kitoblarini
turkman kitobxonlari o’z ona tillarida o’qishmoqda. B.Korboboyev turkman
romanchiligining shakllanishida bevosita A.Qodiriyning romanlarining ta’siri nihoyatda katta ekanligini ta’kidlab
yozgan edi.
Xullas,
XX asr turkman adabiyoti rang-barang mavzularda yozilgan. Unda proza va
dramaturgiya janrlari shakllandi va kamol topdi. Turkman adabiyotining ko’pgina
namunalari chet tillarga tarjima qilingan.
Adabiyotlar
1. Kor-Oglû.
Turkmenskaya literatura. M., 1972.
2. Quronboyev
K. “Xidir Deryayev”, T., 1977.
3. Q.Quliyev.
Qora karvon. T., 1975.
4. B.Karboboyev
«Dadil qadam». T., 1960.
5.
X.Deryayev.
«Qismat». T., 1970.