HOZIRGI ZAMON
OZARBAYJON ADABIYOTI
Reja:
1. XX
asr boshlaridagi tarixiy muhit va adabiyot.
2.
Ozarbayjon
adabiyotida romantik oqimlar.
3.
20-40
– yillar Ozarbayjon adabiyoti.
4.
Ozarbayjon
adabiyotida realistik metod.
5.
Keyingi
yillar Ozarbayjon adabiyoti.
Bu
davr Ozarbayjon adabiyotida realistik oqim
shakllanib, uning vakillari ijtimoiy hayotdagi voqyealarni
to’g’ri, haqqoniy aks ettirishga intildi. Shu bilan birga, bu
davrda romantik yo’nalishdagi yozuvchilar ham mavjud edi. Ular milliy
burjuaziya mamlakatni taraqqiyot yo’liga olib chiqadi,
deb ishonar edi. Xalq ommasini esa to’polonchi, olomon sifatida tushunar
edi. Shuning uchun ularning asarlarida endi shakllanib kelayotgan burjuaziya
sinfi vakillari ijobiy qahramon sifatida namoyon bo’ldi. Bu davrda romantik oqimning
Muhammad Xodiy, Abbos Sixat, Husayn Jovid singari vakilllari o’zlarining ko’plab
ma’rifiy asarlari bilan mashhur bo’ldi. Ayniqsa,
M.Xodiyning asarlarida o’sha davrning katta ijtimoiy voqyealari
lirik yo’nalishda aks ettirilganligi bilan ajralib turadi. Uning “Alvoxi intiboh,
yohud insonlarning tarixiy fojialari” nomli falsafiy dostoni juda mashhur bo’lgan.
Bu asar o’zining g’oyaviy badiiy va chuqur
falsafiy mushohadalari bilan Ozarbayjon adabiyotining noyob durdonalaridan hisoblanadi.
Shoirning “Hayot sadolari” nomli dostoni o’zbek tiliga R.Parfi va Abdurahmon
Vodiliylar tomonidan tarjima qilingan.
Hayotning
saslari go’shimda ko’p faryod shaklinda,
Bu
insonlar ki qardoshdir va lekin yot shaklinda,
Bu
tuproq qonli avloqdir, bashar
sayyod shaklinda,
Adovat
doimo bordir, muhabbat mot shaklinda,
Bu
dunyo eskidandir sahnai bedod shaklinda,
Jahon
boshdin oyoq maydoni motamzod shaklinda,
Faraxlar
hibs bo’lmish xuznlar ozod shaklinda,
Musibatlar,
balolar, g’ussalar obod shaklinda
Yuraklar
g’am o’ti-la har zamon barbod shaklinda,
Boqishlar
ko’lkali, yuzlar butun noshod shaklinda
Bu
motamgohni kim ko’rmish sururobod shaklinda.
Bu
davrda Pushkin va Lermontovning ko’plab romantik asarlari Ozarbayjon tiliga
tarjima qilindi. Ozarbayjonning romantik yozuvchilarining yaratgan
asarlari XX asr ozarbayjon adabiyotida yangi avlodning yuzaga kelishiga katta
ta’sir qildi. Ja’far Shaboli, Samad Vurg’un, Marvarid Dilbozi
singari talantli yozuvchilar dastlab shu romantik maktab ta’sirida tarbiyalanib
asarlar yozgan edi.
Ozarboyjon
adabiyoti taraqqiyotiga Nadjabbek Vezirov (1854-1926) ham katta hissa qo’shgan.
Bu ma’rifatparvar shoir Moskvada o’qib, o’z davrining bilimdan savodli kishisi
bo’lib yetishdi. N.Vezerov Ozarbojon teatrining shakllanishiga asosiy hissa qo’shgan
san’atkordir. U M.F.Oxundovning an’analarini yangi zamonda davom ettirib, jaholatga,
qoloqlikka, yaramas urf-odatlarga qarshi kurash olib bordi. Uning «Yomg’irdan qochib
selga», «Faxridinning sho’ri», «Faqat nomigina qoldi», «Nima eksang, shuni o’rasan»,
«Pahlavonlar» kabi dramalarida ozarboyjon xalqining olg’a ketishiga to’siq bo’lgan
illatlar fosh qilingan. Masalan «Faxriddinning sho’ri» pyesasida yosh yigit
Faxriddin katta boy oiladan chiqqan. U o’qib, mehnat qilib ziyoli kishi bo’lib
yetishadi. Xalqni orqaga sudrayotgan jaholatni o’z atrofidagilarga
tushintirolmay xunob bo’ladi. «Zamonamiz qahramonlari» pyesasida esa har xil
tovlamachilar, neftni sotuvchi birjadagi qalloblar qattiq tanqid qilingan.
Uning «Yangi eraning tug’ilishi» nomli dramasida XX asr boshlaridagi tarixiy voqyealarga
munosabat bildirilgan.
Husayn Jovid 1882-1945 XX asr
Ozarboyjon adabiyotining yorqin siymolaridan biridir. U Naxchevan shahrida tug’ildi.
Dastlab Tabrizda madrasada o’qidi. Keyin Stambul universitetida adabiyot bo’limini
tamomladi. Naxchevan, Ganja, Tiflisda o’qituvchilik qildi. 1915 yildan Boku shahrida
yashadi. 1926 yilda sog’ligi yomonlashgani tufayli davolanish uchun Germaniyaga
boradi va bu yerda bir qancha vaqt yashaydi. Stalin qatag’oni yillarida yozuvchiga «millatchi» deb ayb qo’yiladi.
1937 yil qamoqqa olinadi va 1945 yil ana shu qamoqxonada vafot etadi.
Husayn Jovid dramaturgiya janrida muvaffaqiyatli ijod etdi. Uning «Knyaz», Payg’ambar». «Shayx San’on», «Xayyom». «O’pqon», «Amir Temur», «Iblis» nomli dramatik asarlari butun dunyoga mashhur bo’lgan. «Amir Temur» dramasi o’zbek tiliga ham tarjima qilingan. Asarda Temurning Boyazid bilan olib borgan urushi hikoya qilingan. Bunda G’arbning ayyor diplomatiyasi ikki qondosh xalqni bir-biri bilan urishtirib qo’ygani hikoya qilingan.
O’sha vaqtda Butun dunyoning katta qismi
turk hukmdorlari qo’li ostida edi. Bu hukmdorlarning biri Turk sultoni Yeldirim
Boyazid, ikkinchisi Amir Temur edi. Asarda ana shular o’rtasidagi jang va uning oqibatlari haqida fikr
yuritiladi.
Asr
boshidagi tarixiy voqyealar o’sib 1917 yilgi to’ntarishga olib keldi.
Ozarbayjonda 1918 yilda milliy burjuaziya respublikasi tuzildi. Lekin bu
respublika bolsheviklar tomonidan 1920 yilda ag’darib tashlandi va Sovet hokimiyati
tarkibiga kiruvchi Ozarbayjon respublikasi tuzildi. Rossiya imperiyasining
zulmidan qutulgan ozarbayjon xalqi
bolsheviklarning zulmi ostida 1991 yilgacha yashab keldi. Ana shu davrdagi
ozarbayjon adabiyotida Samad Vurg’un, Sulaymon Rustam, Mamad Rahim, Mirzo Ibrohimov
kabi talantli yozuvchilar yetishib chiqdi.
Samad
Vurg’un Ozarbayjonning Qozoq rayonida tug’ilgan. Yusuf Samad o’g’li Vekilov (Vurg’un-adabiy
taxallusi “oshiq” degan ma’noni bildiradi) Boku va Moskva oliy o’quv
yurtlarida o’qigan. Shu yillardan boshlab uning “Shoirlik qasami”,
“Fonar”, “Ko’ngil daftari”, “Tong qo’shig’i”
kabi to’plamlari nashr qilindi. S.Vurg’un XX asr ozarbayjon adabiyotining
klassik shoiri edi. Afsuski, uning ko’pgina asarlari kommunistik mafkura
ta’sirida yozilgan. Lekin shoir shunday asarlarida ham yuksak badiiy mahorat cho’qqisiga
ko’tarildi. U bir qancha poemalar yozdi. Shoirning bu dostonlarida
ozarbayjon klassik dostonlari an’analari bilan G’arbiy Yevropa adabiyoti
an’analari uyg’unlashib ketgan. “Yigirma oltilar”, “Kolxozchi xotin Basti haqida
qissa”, “Mo’g’on”, “Zanjining orzulari” kabi dostonlari
o’z davrida juda mashhur bo’lgan.
S.Vurg’un
siyosiy lirika sohasida ham barakali ijod qilgan.
Uning “Dunyo xaritasi” turkumiga kiruvchi she’rlarida ezilgan millatlarning taqdiri,
ularning bosqinchi imperialistik davlatlarga qarshi
kurashi o’z ifodasini topgan.
Samad
Vurg’un iste’dodli dramaturg sifatida ham barakali ijod qildi.
Uning tarixiy mavzudagi “Voqif” tragediyasi ayniqsa
mahorat bilan yozilgan. Bu asar Uyg’un bilan I.Sultonning “Alisher Navoiy”
nomli dramasiga o’xshashdir. Dramaturg “Voqif”
tragediyasida XVIII asr ozarbayjon xalqi hayotidagi
ijtimoiy – siyosiy voqyealarni asar kompozisiyasiga ustalik bilan
joylashtirgan. Bu voqyealar ma’rifatparvar shoir Voqif
biografiyasi tasviri bilan uyg’unlashib ketgan. Shoir taqdiri,
ijodi bu asarda xalq taqdiri bilan bog’liq
tarzda tasvirlangan. Yozuvchining “Farhod va Shirin” dramasi Nizomiy
“Xamsa”sidagi shu nomli doston asosida yozilgan bo’lsa, “Xonlar” dramasi esa
zamonaviy mavzuda yozilgan. Xonlar Bokudagi ishchilar sinfining yirik vakili
sifatida tasvirlangan. U ozarbayjon xalqining
Chor Rossiyasi mustamlakachilaridan va ekspluatatorlar zulmidan ozod qilinishi
uchun kurashgan qahramon obrazidir. Qisqasi,
S.Vurg’un ijodi XX asr ozarbayjon adabiyotida katta o’rin egallaydi. U qisqagina
umri davomida yozib qoldirgan asarlari ozarbayjon xalqi qalbida
abadiy qoladi.
Ozarbayjon
adabiyotida sosialistik realizm metodi hukmron bo’lsa-da, ko’pgina baquvvat
asarlar yaratildi. Ayniqsa, she’riyat 20-30 yillarda yetakchi janrga aylandi.
Klassik poeziyada ko’pgina intim tuyg’ularni kuylagan ozarbayjon she’riyati bu
davrda siyosiy-ijtimoiy mavzularga ko’p e’tibor berdi. Siyosiy lirikaning go’zal
namunalari vujudga keldi. Sulaymon Rustamning “Ikki sohil” she’riy turkumlari,
Rasul Rizoning “Chapay”, “Germaniya” kabi asarlari bunga misol bo’lishi mumkin.
O’ttizinchi
yillarda ozarbayjon adabiyotida poema janrining taraqqiyoti
ko’zga tashlanadi. Davrdagi bo’layotgan voqyealarni
his-hayajon bilan kengroq va kattaroq hajmda
tasvirlash zarurati tug’ildi. Natijada Mamat Rahimning ”Sayat Navo” kabi
dostonlari yaratildi. Urush yillari ozarbayjon adabiyotida jangavor lirikada
asarlar yozish kuchaydi. S.Vurg’un va R.Rizolarning bu davrdagi jangavor
she’rlari davlat mukofotlari bilan taqdirlandi.
Urush
davri va undan keyingi davrlar ozarbayjon adabiyotida prozaik asarlar yozish ham
kuchayib bordi. Bir qator tarixiy mavzudagi asarlar yaratildi.
M.Urdubodiyning “Tumanli Tabriz”, A.Abulxasanning “Buzulayotgan dunyo”,
Mirjalolning “Shamo”, “Yosh yigit manifesti” kabi romanlari shular
jumlasidandir. M.Husaynning “Sahar” nomli romanida 26
Zamonaviy
mavzuda esa, M.Husaynning “Absheron”, “Qora
qoyalar”, Mirzo Ibrohimovning “Buyuk tayanch”,
Valiyevning “Gulshan”, S.Rahmonning “Ulug’ kunlar” kabi roman va povestlari
yaratildi.
M.Husaynning
“Absheron” romanida ozarbayjon ishchilari sinfining hayoti aks ettirilgan. Neft
ishlab chiqarishda jonbozlik ko’rsatgan Tohir, Usta Ramazon, Qudrat
va Lola kabi qahramonlar taqdiri
berilgan.
Ozarbayjon
adabiyotida chet el mavzusi Mirzo Ibrohimovning “Shunday kun keladi” romanida
katta mahorat bilan yoritilgan. Eronda yashovchi ozarbayjonlar hayotidan olib
yozilgan bu asarda ozarbayjon millatining yagona bir davlatga birlashishi haqida
gap boradi. Chunki Eronda yashovchi ozarbayjonlar ko’p yillardan buyon Shimoliy
Ozarbayjon bilan birlashish uchun kurash olib bormoqda.
Yozuvchi shunday kun albatta kelishini o’z asarida badiiy obrazlar vositasida ko’rsatib
berishga harakat qilgan.
Saidbeylining
“Notanish qirg’oqlar” povestida esa yugoslav va italyan partizanlariga
rahbarlik qilgan, nemis-fashistlarga qarshi
kurashgan ozarbayjonlik yigit M.Husaynzodaning qahramonliklari,
jasorati tasvirlanadi.
Yosh
yozuvchilardan bo’lgan Bayram Bayramov “Yaproqlar”,
Iso Husayinov “Tong yulduzi”, Manaf Ibrohimov “Yer osti sirlari” kabi
romanlarini keyingi yillarda e’lon qildi. Bu
asarlar hozirgi ozarbayjon adabiyotining katta yutuqlari
sifatida tan olinmoqda.
Dramaturgiya
sohasida ham anchagina yutuqlar qo’lga kiritilgan Bu sohada mashhur dramaturg Jafar
Jabarlining yaratgan asarlari katta ahamiyat kasb etdi. Uning “1905 yilda”,
“Sevil”, “Yashar”, “Olmos” kabi asarlari ozarbayjon dramaturgiyasining rivojiga
katta hissa qo’shdi.
S.Vurg’unning
“Voqif” tarixiy dramasida XVIII asrdagi tarixiy voqyealar
mashhur shoir Voqif obrazi vositasida aks ettirilgan. M.Husaynning
“Javonsher”, S.Rustamning “Qochoq Nabi”, E.Madxonlining “Sharq
tongi” kabi asarlari ham tarixiy mavzuda yozilib, o’zlarining yuksak badiiyligi
va mazmundorligi bilan ajralib turadi. Xojibekovning “Arshin mol olon” muzikali
dramasi ham ko’p tillarga tarjima qilingan.
60-70
yillar ozarbayjon adabiyotida ko’pgina talantli ijodkorlar faoliyat ko’rsatdi.
Bu davrda R.Rizoning “Kunlar va tunlar”, “Tanholik intihosi” she’riy to’plamlari,
Nasimiyga bag’ishlangan “So’nggi kecha”, Ikkinchi Jahon urushi vokealari aks
etgan “Ming to’rt yuz o’n sakkiz” dostonlari ozarbayjon she’riyatining so’nggi
yillaridagi katta yutug’i bo’ldi.
Prozada
Ismoil Shixlining “Sertashvish Ko’ra”, Husayn Abboszodaning “General”, Anorning
“Odamoxun”, A.Askerovning “Ol yanoq”, Elchinning
“Bir uchrashuv hangomasi” nomli roman va qissalari
yozildi.
Anor
1938 yilda mashhur shoir Rasul Rizoning oilasida tug’ilgan. Onasi Nigor
Rafibeyli ham mashhur shoira edi.
Anor keyingi yillar Ozarboyjon adabiyotining yirik vakili sifatida ko’plab baquvvat asarlar ijod qilmoqda. Uning «Besh qavatli uyning oltinchi qavati» nomli asarida hozirgi zamondoshlarimizning ruhiy dunyosi katta mahorat bilan chizib burilgan. Asarda Zuar bosh qahramon. U Taxmina ismli ayolni jonidan ham ortiq yaxshi ko’radi. Taxmina ham Zuarni sevadi. Shuning uchun u oilasini buzib, Zuar bilan yashaydi. Lekin hayotning turli intrigalari va Zuardagi asossiz rashklar natijasida ular ajralishadi. Zuarni otasi qo’shni qiz Farangizga uylantiradi. Ana shundan keyin jurnalist bo’lib ishlab yurgan Taxmina vafot etadi. Zuar Taxminaning o’limiga hyech ishonmaydi, baribir bir kuni uni uchrataman deb o’ylab yuradi. Bir kuni ko’chada Taxminani ko’radi, u esa Zuardan qochib troleybusga chiqadi. Uning orqasidan yugurib ketgan Zuarga Taxmina troleybus oynasidan avvalgidek qo’l siltaydi. Zuar troleybusni kuzatib boraveradi, u qiz esa troleybusdan tushib besh qavatli uyga kiradi. Uning orqasidan borgan Zuar qizning besh qavatli uyning oltinchi qavatiga chiqib ko’zdan g’oyib bo’lganini ko’radi. Liftda esa oltinchi qavatning tugmachasi ham yo’q edi. Bu bilan yozuvchi Tahminaning ruhi osmonga chiqib ketdi demoqchi bo’ladi.
Asarda
katta falsafiy fikrlar berilgan. «Dantening yubileyi» nomli qissada esa hozirgi
davrning dolzarb muammolariga munosabat bildiriladi. Asarda talantli aktyor
Fayzullaning savodsiz, madaniyatsiz va xudbin rejissyor Siyovush tomonidan tahqirlanishi hikoya
qilinadi. Bu bilan adib dono, bilimdon kishilar bugungi kunda ham boshi
kulfatdan chiqmayotganligini aytmoqchi bo’lgan. Fayzulla oq ko’ngil sodda, o’z
kasbini nihoyatda sevadi, qancha qiyinchilik bo’lsa chidaydi. U hatto o’zi
ishlayotgan teatrga ham kassadan bilet sotib olib kiradi. Bir kuni xotinini ham
teatrga taklif qiladi. Lekin unga teatrdan bilet bermaydi. Shunda Siyovushning
yugurdaklaridan biri Majid uni axmoq qilib, bundan bir hafta oldin o’tib ketgan Italyan shoiri Dantening 700 yillik
yubileyiga berilgan taklifnomani beradi. Fayzulla xotini bilan u yerga borib
aldanganini biladi. Shunda ham u Majidga qarshi gapirmaydi. Fayzullaning o’g’li
Eldor ham talantli yoshlardan. Lekin o’z yurtida o’qishga kiraolmaydi, chunki
o’qishga kirish ham pul bilan bo’ladi. Shuning uchun u Moskvaga borib o’qishini
orzu qiladi. Uning sevgan qizi Ra’no ham bu yigit kambag’alligi uchun boshqa
badavlat yigitga turmushga chiqib ketadi.
Xullas, bu qissada Anor jamiyatdagi ildiz
otib ketgan poraxo’rlik, tovlamachilik, oshna-og’aynigarchilik kabi illatlarni
tanqid qilgan.
Dramaturgiya
sohasida esa Maqsud Ibrohimbekovning “Qasos”, Anorning “Shahar tobistoni”,
Baxtiyor Vahobzodaning “Yong’indan so’ng” kabi pyesalari katta shuhrat qozondi.
O’zbek
va ozarbayjon adabiy aloqalari tarixi uzoq o’tmishdan
boshlanadi. Keyingi yillarda bu aloqa yanada
mustahkamlandi. Ozarbayjon adabiyotining ko’pgina asarlari o’zbek tiliga
tarjima qilinmoqda.
Adabiyotlar
1. Arif M.
Azerbayjanskaya literatura. Moskva. 1979
yil.
2. S.Vurg’un. Tanlangan
asarlar. Toshkent. 1965 yil.
3. M.Husayn. “Apsheron”
roman. Toshkent. 1973 yil.
4. M.Ibrohimov.
“Shunday kun keladi” roman. Toshkent. 1975 yil.