TURKMAN KLASSIK ADABIYOTI
Reja:
1. Turkman xalqi tarixi haqida.
2. Turkman xalq og’zaki ijodi.
3. Turkman yozma adabiyotining shakllanishi.
4. XVIII asr turkman adabiyotidagi yo’nalishlar.
5. XIX asr turkman adabiyoti.
Tayanch iboralar: “Shajarai tarokima”,
“Go’r o’g’li” dostonlari, latifalari, Nasimiy, Burxoniddin Sevasiy, didaktik adabiyot.
Andalib, Maxtumquli. Satirik lirika.
O’rta Osiyoda yashovchi turkmanlar adabiyoti
uzoq tarix va boy madaniy merosga
ega. Uning
madaniyatida xalq tarixi bilan bog’liq bo’lgan, folklorning roli juda kattadir. Turkman
folklorida ashula, qo’shiq, ertaklar bilan birga “Yusuf va Zulayxo”, “Layli va Majnun”, “Shohsanam
va G’arib”, “Zuhra va Tohir”, “Asli va Karam” kabi dostonlar O’rta Osiyoda
yashovchi boshqa xalqlar og’zaki ijodida ham uchraydi. Ayniqsa, “Go’ro’g’li” turkumidagi dostonlarning ko’pchiligi o’zbek va
ozarbayjon xalqlaridagi shu nomdagi
dostonlarning variantlari bilan hamohangdir.
Ayniqsa, O’g’izxon haqidagi qadimgi
rivoyatlar bevosita turkman xalqining ham madaniy merosi bo’lib hisoblanadi.
Turk-o’g’uz qabilalariga tegishli bo’lgan bu asar asrlar davomida shakllanib
epos darajasiga ko’tarilgan. Ayrim tarixiy ma’lumotlarga qaraganda 531-579
yillarda Eronda hukmronlik qilgan Anushervonning vaziri Buzrug Mehr bu eposni
(«Ulug’xon ota jangnomasi bitigi» nomli asarni) turk tilidan fors tiliga
tarjima qilgan. Xalifa Xorun ar-Rashid (763-809) davrida esa bu kitob arab
tiligi o’girilgan. Ana shu asar «O’g’iznoma»ning qadimgi varianti deb taxmin qilinadi. Asarda O’g’izxonning
tatar qabilasidan bo’lgan Alp Arslon avlodiga mansubligi haqida ma’lumot
beriladi. U yoshligida ona sher sutini ichib ulg’ayganligi, odamlarga qirg’in
keltirayotgan vaxshiy Tepako’zni va bir shoxli devni o’ldirgani hamda boshqa qahramonliklari
hikoya qilinadi.
«O’g’iznoma»ning
uyg’ur yozuvida XIV asrga oid qo’lyozmasi hozir Parij milliy kutubxonasida saqlanmoqda.
«O’g’iznoma» eposi turkiy xalqlarning kelib chiqishi haqida ma’lumot beruvchi
eng qadimgi manbalardan hisoblanadi. Unda ibtidoiy davrga oid mifologik
obrazlar ham bor. Masalan, O’g’izxon yoshligida osmondan tushgan bir pariga
uylanadi va undan Kun, Oy, Yulduz nomli uch o’g’il bo’ladi. Keyin esa o’rmonda
bir qizni uchratib, unga uylanadi. Undan ham Ko’k, Tog’, Dengiz nomli uch o’g’il
ko’radi. Keyin qo’shni davlatlarga yurish qilib, juda ko’p joylarni bosib
oladi. Unga bu janglarda, ov yurishlarida go’yoki, bir ko’k bo’ri doimo hamroh
bo’larkan. Bo’rining maslahati bilan ish olib borib, katta g’alabalarni qo’lga
kiritadi. O’g’iz xoqon
Abulg’ozi
Bahodirxonning «Shajarai tarokima» asarida ham turkman xalq og’zaki ijodiga oid
ko’plab rivoyatlar keltirilgan. Masalan, Bug’raxon Samarqand, Buxoro va
Xorazmni adolat bilan boshqaradi. Qariganda saltanatni o’rtanchi o’g’li Qo’ziteginga
beradi. Bug’raxonning aqlli va uch o’g’lining onasi bo’lgan xotini vafot etadi.
Ma’lum vaqt o’tgach, o’g’li g’am bosgan otasining ko’nglini olish uchun Ko’rkam
nomli go’zal qizga uylantirib qo’yadi. Qizning ko’ngli esa Qo’ziteginda edi.
Makkor qiz Qo’zitegindan o’ch olish uchun, oqshom Qo’zitegin mening chodirimga
keldi, deb unga tuhmat qiladi. Lekin tezda bu ayolning makkorligi fosh etilib
dorga osiladi.
Turk-o’g’uz
qabilalarining barchasiga taalluqli bo’lgan madaniy meroslardan yana biri
«Kitobi dada Qo’rqut» nomli mashhur eposdir. Bu asar XV asrning oxirlarida
Abdulloh nomli kishi tomonidan tuzilgan. Kitob mustaqil hikoyatlardan tashkil
topgan 12 qissadan iboratdir. Birinchi qissada
Dirsaxonning o’g’li Bug’rochxon mard va jasur bo’ladi. U otasining 40 ta navkari sotqin va qo’rqoq ekanligini
fosh qiladi. Ular esa Bug’rochxonni otasiga yomonlab, unga tuhmat qiladi. Bunga
ishonib g’azablangan bek, o’g’lini o’limga buyuradi. O’g’lini o’limdan onasi zo’rg’a
qutqarib qoladi. Oxir oqibat, ana shu navkarlar bekning o’zini ham til
biriktirib, o’ldirmoqchi bo’ladilar. Oxirgi vaziyatda o’g’li otasini 40 ta
navkarning tajovuzidan saqlab qoladi. Bu qissada sotqinlik va baxillik qoralanadi.
Ikkinchi
qissada esa O’g’uz qabilasi boshliqlaridan biri Qozon-Solar o’z navkarlari
bilan ovga chiqib ketganda, uning dushmanlari bo’lgan gyaurlar bekning uyiga hujum
qilib, xotini va bola-chaqalarini asir qilib olib ketadi. Lekin uning qo’ylarini
va yilqilarini olib ketolmaydi. Chunki oddiy cho’pon katta mardlik va
tadbirkorlik ko’rsatib mollarni saqlab qoladi. Ovdan qaytgan Qozon-Solar
dushmanlarga qarshi jangga kirib, oila a’zolarini asirlikdan ozod etadi. Bu qissalarda
qadimgi bosqinchilik urushlari qoralanadi va qabila sha’nini himoya qilgan
mard, jasur o’g’lonlar ta’riflanadi.
Uchinchi qissada mard, jasur yigit
Bomsi-bayroq haqida hikoya qilinadi. Ikki bek uzoq vaqt bolali bo’lmaydi. Keyin
esa ularning nolasi Tangriga yetib biriga qiz, ikkinchisiga o’g’il farzand ato qiladi.
Ular katta bo’lishgach, bir-birini sevadi. To’y bo’layotgan kuni dushmanlar
bostirib kelib kuyovni, Bomsi-Bayroqni, asir qilib olib ketadi. U asirlikda o’n
olti yil bo’lib, qaytib keladi. Kelgan kuni uning sevgan qizini boshqaga
uzatayotgan bo’ladi. Yigit qizni olib ketib o’zi uylanib oladi. Keyin esa
Bayburd qal’asiga hujum qilib, qolgan asirlarni ham ozod qiladi. Bu qissadagi
tasvirlangan voqyealar turkiy xalqlarning ko’pgina dostonlarida ham uchraydi.
Masalan, «Alpomish», «Shohsanam va g’arib», «Tohir va Zuhro» kabi dostonlarda ham
shunga o’xshash epizodlar bor.
To’rtinchi qissada Qozonbekning o’g’li O’ruzbekni
dushmanlar ov paytida tusatdan hujum qilib asirga oladi. Keyin Qozonbekning o’g’lini
asirlikdan ozod qilish uchun olib borgan urushlari hikoya qilingan.
Beshinchi qissada Ozroyil kasal yigit
Dumrulning jonini oladi. Lekin yigit Ozroyilning bu qilmishidan xudoga shikoyat
qiladi. Xudo esa bu shakkok yigitga g’azab qiladi. Lekin yana rahmi kelib yer
yuzida agar sen uchun jonini beradigan biror bir kimsa topilsa, jonini qaytarishni
shart qilib qo’yadi. Yigitning ota-onasi
o’z jonlarini o’g’li uchun berishni xohlamaydilar. Yigitning xotini esa bunga
rozi bo’ladi. Xudo ayolning bu mardligini ko’rib, yigitning jonini qaytaradi.
Eru xotin bu dunyoda 140 yil baxtli hayot kechiradi.
Oltinchi qissada Qangli xo’jasining o’g’li
Xon-To’ralining uylanishi bilan bog’liq voqyealar hikoya qilinadi. Boshqa
yurtdan uylangan yigitga o’sha yurtning yigitlari hujum qilgani va bu urushda
Xon-To’ralining g’olib kelganligi tasvirlanadi. Ayniqsa, qizning otasi yigitga qo’ygan
shartlarining bajarilishi ancha qiziqarli berilgan. Yigit sherni, qora ho’kizni
va qora tuyani yengib shartni bajaradi.
Yettinchi qissada Qaziliq xo’janing 15
yashar o’g’li o’g’uz urug’ining dushmanlariga qarshi olib borgan kurashi
tasvirlangan.
Sakkizinchi qissada o’g’uz qabilalariga
hujum bo’lganda ular boshqa joyga qochib o’tadi. Ana shu ur-surda bir chaqaloq qolib
ketadi. Uni ona sher topib olib, sutidan berib ulg’aytiradi. Bu yillar o’tib
yana o’sha joyga ko’chib kelganda bola yana o’z qabiladoshlarini topadi.
Bolaning otasi Arusxo’ja o’z o’g’lini taniydi va unga Basad deb ism qo’yadi. Bu
yerlarda Tepako’z nomli bir ko’zli bahaybat vaxshiy yashaydi. Uning otasi cho’pon,
onasi esa parilardan bo’lgan ekan. Bu devsifat vaxshiy juda kuchli va qo’rqinchli
bo’lgan. Atrofdagi xalq har kuni unga 500 ta qo’y, 2 ta odam berib turgan.
Basad ana shu qo’rqinchli devni yakkama-yakka olishuvda yengadi va xalqni uning
zulmidan ozodlikka chiqaradi.
To’qqizinchi qissada o’g’uz qabilalarining
yangi bosib olgan joylaridagi hayoti tasvirlangan. Bunda Emram nomli mard
yigitning jangda o’zi yarador bo’lgan otasining o’rnini bosib, qabilasini
dushmandan himoya qilganligi yozilgan. Davlat chegaralari uchun olib borilgan
janglar, ya’ni o’g’uzlar va gruzinlar urushi tasvirlangan.
O’ninchi qissada esa Ushunxo’janing
katta o’g’li Egrek Gyaurlar bilan jangda asirga tushadi. Uni asirdan ozod qilish
uchun esa ukasi Sergak urushga ketadi va akasini asirlikdan ozod qiladi.
O’n birinchi qissada «O’g’uznoma» qahramonlaridan
biri Qozon-Solarning g’aflatda qolib dushmanlar qo’liga tushgani va uning o’g’li
O’g’uzxon tomonidan ozod etilgani haqidagi rivoyatlar hikoya qilingan.
O’n ikkinchi yakunlovchi qissada o’g’uz
qabilalarining mansab va lavozim talashib bir-biri bilan olib borilgan janglari
yozilgan. Qozon-Solarning tog’asi Aruz beklar begi lavozimini egallash uchun Qozon-Solarga
hujum qiladi. Uning yaqin yordamchisi Bamsi-Bayroqni o’ldiradi. Keyin Qozon-Solar
Aruzbekka hujum qilib ularni yengadi. Bu jangda Aruzbek ham vafot etadi.
Xullas, «Kitobi dada Qo’rqut»da o’g’uz-turk qabilalarining tarixi bilan bog’liq ko’plab voqyealar hikoya qilingan. Bu asarning dastlabki qismlaridagi voqyealar tasviridan ma’lum bo’lishicha, asar dastlab Turkistonda, ya’ni O’rta Osiyoda shakllangan. Keyingi qismlarida esa voqyealar o’g’uz-turk qabilalarining yangi vatani bo’lmish Kavkaz va Kichik Osiyoda kechadi. Albatta, eposdagi barcha voqyealar tarixiy bo’lib o’tgan deb bo’lmaydi. Ularning xalqning og’zaki ijodi deb tushunmoq kerak. Lekin o’g’uz-turk qabilalarining tarixi bilan bog’liq aniq voqyealar tasviri ham eposda anchagina uchraydi. «Kitobi dada Qo’rqut» deb atalishining sababini ayrim tadqiqotchilar Qo’rqut degan baxshi yoki islomgacha bo’gan davrdagi Shamanning nomi bo’lishi mumkin deb taxmin qiladilar. Toshkentga yaqin joyda «Xorxud» degan joy nomi bilan bog’lovchilar ham bor. Nima bo’lsa-da, bu kitob turkiy xalqlarning muqaddas tarixiy eposi bo’lib, bu asrlar davomida xalqni botirlikka, jasurlikka o’z yurtini, elini or-nomuslarini dushmanlardan himoya qilishga o’rgatib
kelgan.
“Chambil
mamlakati hokimi Jig’alibek qarigan chog’ida hokimiyatni
sevikli o’g’li Alibekka beradi. Alibekning homilador xotini farzand ko’rish
oldidan vafot qiladi. Tez orada Alibek ham
dunyodan o’tadi. Oradan ko’p o’tmay bir cho’pon Alibekning otasi Jig’alibekka
podadagi echkilardan biri har kuni qabristonga borib, u
yerdagi nimaningdir bolasini emizib qaytishini xabar qiladi. Tekshirib qarasalar, Alibekning xotini qabrida bir o’g’il
bolani emizib qaytar ekan. Go’rda tug’ilgan bu
bolaga Go’ro’g’li deb nom qo’yadi”.
Yoki yana bir
variantida Go’ro’g’li bobosi bilan Amudaryo bo’ylarida yashaydi. Ular bu yerda
ajoyib toychoqni olib tarbiyalaydi. Ana shu toychoq bir kuni yo’qolib qoladi.
Bobosi uni izlab topishni Go’rug’liga buyuradi. U toychoqni izlab bir
daraxtning tagida uxlab qoladi. Tushida qirq chiltanlarni ko’radi. Ularning har
biri Go’ro’g’liga bir kosadan sharob beradi. Uyqudan uyg’onganda esa uning
oldiga Hazrat Ali keladi va u bir tovush qilgan edi, yo’qolgan toychoq yetib
keladi. Hazrat Ali uni duo qilib, bir qilich beradi, bu qilich bilan har qanday
dushmanni yengish mumkin ekanligi aytiladi. Go’ro’g’liga 120 yil yashaysan va
72 ta tilni bilasan deb duo qiladi, lekin farzand berishni rad qiladi. (Ozarbayjon eposida esa Darbendga borib kurd qiziga
uylanadi va bir o’g’il ko’radi).
Turkman
eposida Go’ro’g’li tushida ko’rgan Aga Yunus va uning singlisi Gulshirin nomli
go’zal parilarga uylanadi. Avaz ismli bolani Xunxor mamlakatidan olib kelib o’g’il
qilib oladi. Rayhon arab va boshqa dushmanlariga qarshi kurashadi. El-yurtini
dushmanlardan hamoya qiladi. Guro’g’li 120 yil yashaydi. Bu davrga kelib uning
barcha safdoshlari o’lib ketadi. Faqat Gulshirin va oti G’irot qoladi. U juda ko’p
g’amga botib, umrining oxirida ham dushmanlar bilan jang qiladi va jangda
mardlarcha halok bo’ladi.
Turkman
latifalarida dono, tadbirkor, har qanday qiyinchiliklardan ham osongina qutulib ketadigan Kamina obrazi ham bor. Bu Afandi, Aldarko’sa, Mushfiqiy kabi obrazlarga o’xshash.
O’g’uz
qabilalarining g’arbga yurishi va ko’plab hududlarni zabt etishi bilan turkman
xalqi etnogenezisida bir qancha o’zgarishlar sodir bo’ldi. Turkman millatiga
mansub aholi hozirgi Turkmaniston hududidan tashqari dunyoning boshqa joylarida
ham ko’plab yashab kelmoqda. Ayniqsa, turkmanlar Afg’oniston, Ozarbayjon,
Turkiya va Iroq kabi mamlakatlarda ko’plab uchraydi. Ana shu xalqning qadimgi
boy madaniyatida turk va eron madaniyatining sintezlashgan holatiga duch
kelamiz. Dastlab ko’plab turkman ijodkorlari o’z asarlarini fors tilida
yozganlar. Masalan, XIV-XVI asrlarda yashagan Hakimiy, Anisiy, Susoniy,
Bayramxon, Rahim, Nosir Saljuqiylar fors tilida ijod qilgan. XVI asrning
birinchi yarmida yashagan, kelib chiqishi asli turkman bo’lgan Mirzo Barxurdor
turkmanning «Mahbubul qulub» nomli axloqiy-didaktik asari turkman adabiyotida
katta o’rin egallaydi. Bu Navoiy an’analarining turkman adabiyotidagi bir
namunasidir. Bu asarga turkman xalqining ko’plab afsona va rivoyatlari ham
kiritilgan. Masalan, bunga «Ra’no va Zebo», «Iso va cho’pon» kabi rivoyatlarni
ko’rsatish mumkin. Bu kitob XIX asrda
shoir Komil Xorazmiy tomondan o’zbek tiliga tarjima qilingan edi.
XIV asrda Kichik Osiyoda yashab ijod qilgan shoir
Burhoniddin Ahmad Sivasiy asli turkmanistonlik bo’lgan. Bu shoirning ishqiy-intim
temada yozgan lirik she’rlari va tuyuqlari bizgacha yetib kelgan.
Asli
ozarbayjonlik bo’lgan, lekin she’rlari turkman tiliga yaqin bo’lgan o’g’uz
shevasida yozgan Said Imomiddin Nasimiyning turkman yozma adabiyotining
rivojlanishiga katta hissasi bor. Ko’pgina turkman shoirlari o’z ijodlarida
Nasimiyga ergashdi va uning mohoratidan o’rgandi.
Ma’lumki,
Nasimiy (1369-1417) Ozarbayjonning Shamaxi shahrida hunarmand kosib oilasida tug’ilgan.
Maktab va madrasalarda o’qib, shuningdek, riyozat, falakiyot kabi fanlarni ham,
arab, fors tillarini ham mukammal o’zlashtirib olgan. U ozarbayjon, fors, arab
tillarida ijod qildi. Nasimiy Ozarbayjonning atoqli mutafakkir shoiri Fazlulloh
Naimiy (1339-1396) bilan do’stlashadi, uning ijodidan o’rganadi. U shoir hurufiylik
tariqatining asoschisi edi. Nasimiy hurufiylik mazhabini qabul qiladi. Hurufiy
mazhabidagi kishilar mavjud siyosiy tuzumga qarshi boradilar. Shuning uchun
Fazlulloh Naimiyni Amir Temurning o’g’li Mironshoh vahshiyona tarzda qatl
etishga farmon beradi. U qamoqda «Vasiyatnoma» yozib yashirin ravishda
Nasimiyga yetkazadi. Bu vasiyatnomaga binoan Nasimiy ustozining kichik qiziga
uylanadi. Uning tariqatini davom ettirish uchun Bog’dodga ketadi. U Turkiyada ham
bir necha yil yashaydi. Nasimiy inson uchun eng zarur bo’lgan erk va ozodlikni
ulug’lab she’rlar yozadi. Riyokorlikni, zulmni, adolatsizlikni esa o’z
she’rlarida qattiq qoralab, reaksion ruhoniylarning tazyiqiga uchraydi.
Keyinchalik Xalab shahrida Misr sultoni Muayidning topshirig’i bilan 1417 yilda
vahshiyona qatl etiladi.
Reaksion
ruhoniylar hur fikrli Nasimiyga qarshi turli yo’llar bilan hujum qildi. Bir
rivoyatda keltirilishicha, Nasimiy Antop viloyatining hukmdori bilan yaqin
munosabatda bo’lgan. Uning dushmanlari buni ko’rolmay, hukmdorga turli yo’llar
bilan Nasimiyni yomon ko’rsatishga harakat qilgan. Ular Yosin su’rasidan bir
nusxa ko’chirib shoir kovushining charmi orasiga yashirib qo’yishgan. Hukmdor
oldida Nasimiydan Qur’on su’rasini oyoq osti qilgan qanday jazoga loyiq deb so’rashgan.
U esa bunday kishining terisini tiriklayin shilish kerak deb javob beradi. Unga
sen o’zing haqingda o’zing fatvo berding, deb kovush orasidagi sur’asini chiqarib
ko’rsatibdi va uning terisini tiriklayin shilib olishibdi. Reaksion ruhoniylar
shoirni dinsiz, kofir deb e’lon qildi. Lekin shoirning xalq orasida obro’yi juda baland bo’lib, u butun
Sharq tarixida mardlik, fidoyilik timsoli sifatida e’zozlanadi.
Hurufiylar
arab alifbosidagi 32 ta harfni muqaddas hisoblab, uni dunyoning butun
sirlarining ramzi va ifodasi deb biladi. Ularning fikriga ko’ra, Xudo yashirin
bir xazina bo’lib, o’z borlig’ini oshkor qilmoq va o’zini tanitmoq uchun
insonlarni yaratgandir, o’z borlig’ini insonda tajassum etgan. Ular nazdida
xudo yuksak ma’naviy fazilatga ega bo’lgan, adolatli inson hurufiylarning rahbari
Fazlulloh Naimiy qiyofasida o’z ifodasini topgan. Yuksak axloq, ma’naviy go’zallik,
adolat va muqaddaslik ramzi Fazlulloh yo’lidan borish kerak. Shunda zulm,
adolatsizlik, riyokorlik barbod bo’lishi mumkin, deb o’ylashadi.
Nasimiy
o’z she’riyatida adolat va sadoqatni, halollik va pokizalikni olqishlaydi.
Insonlarni bir-biriga mehr-muruvvatli bo’lishga undaydi. Lekin uning zamonida
mehr-muruvvat, sahovat yo’qligidan noliydi.
Ey qilon
da’vaki shoham, adlu insofing qani?
Chun
safo ahlindan o’lding, mashrabi sofing qani?
Hayotdagi
adolatsizliklar, cheksiz alam va iztiroblar, ayniqsa, amaldorlarning
pastkashligi, poraxo’rligi, ikkiyuzlamachiligidan shoir nafratlanadi. Bir
she’rida shoir pastkash, riyokor, o’ta ketgan poraxo’r odamning ko’pchilik
ichida o’zini farishta qilib ko’rsatib, adolat va halollik to’g’risida va’z qilganidan
nihoyatda g’azabga tushadi.
Falak
aksga davr aylar, magar oxir zamon o’ldi.
Qafasda
tutiyu qumri, chamanlarda g’urob o’ynar.
Yoki:
Bori
mehnatdir jahonning, na tilarsan, ey ko’ngul,
La’nat
o’lsun bu jahonga, ham jahonning borig’a.
Shoir
she’riyatida ishqiy mavzu ham keng ishlangan. U mavjud borliqning, shu
dunyoning go’zallarini hamma narsadan baland qo’yadi.
Hizr
agar zulmatga bordi, istadi obi hayot,
Men
dudog’ing chashmasida obi hayvon topmisham.
Shoir she’riyatida
bu kabi go’zal misralar juda ko’plab uchraydi.
Nasimiy
shu dunyodagi har bir narsada xudoning mahsulini, jamolini ko’radi. Shuning
uchun u insonni haqorat qilish xudoni haqorat qilish bilan barobardir deydi.
Chunki inson ruhi oxir-oqibat xudoga qo’shilib ketadi degan g’oya uning she’riyatida
ham yetakchi g’oya hisoblanadi. Buni
shoirning quyidagi ikkilik she’ri ham isbotlaydi.
Haq taolo odam o’g’li o’zidir…
Jumla olam bilki olloh o’zidir.
XV asrda yashagan Vafoi nomli shoir ham turkman adabiyotida ancha mashhurdir. Chunki u Ahmad Yassaviy an’analarini davom ettirib, tasavvuf falsafasi g’oyalarini she’r qilib yozar edi. Bu shoir asari tasavvuf lirikasining go’zal namunasi sifatida xalq orasida mashhur bo’lgan.XVII asrda yashagan shoir Ozodiy ham o’z ijodida tasavvuf g’oyalarini targ’ib qilgan. Uning «Va’zi Ozodiy» she’rlar to’plami meros bo’lib qolgan.
Ozodiy xalqni xonavayron qiluvchi o’zaro urushlarni qoraladi. Ayrim ma’lumotlarga qaraganda, u Gurgon hokimi Alixonga qarshi xalqni qo’zg’olonga chaqirgan. Shoir «Ozodiy» taxallusini ham bekorga qabul qilmagan. U erk va ozodlik haqida juda ko’p qo’shiq va g’azallar yozgan. Shoirning «Va’zi Ozod» nomli dostoniga olti ming misraga yaqin she’r kiritilgan. Bu kitobdagi asosiy g’oya ham inson erkiga bag’ishlangan bo’lib, unda didaktik pand-nasihatlar ham ko’p o’rin olgan. Dostonning birinchi bobi «Shohlar ta’rifi» deb yuritiladi. Bunda shoir Navoiy an’analarini davom ettirib, adolatli hukmdorlar haqida fikr yuritadi.
Turkman
klassik adabiyotida didaktika, ya’ni pand-nasihat katta o’rin egallaydi.
Ozodiy, Mahtumquli, Mulla Napas singari
shoirlar ijodining katta qismini pand-nasihat
mavzusidagi asarlardan iborat. Turkman klassik adabiyotining taraqqiy etgan davri XVIII-XIX asrlarga to’g’ri keladi.
Chunki bu davrda Shoir Shabondalining “Shoh Bohrom”, “Gulu Bulbul”, “Xo’jamberdi”
kabi dostonlari va ko’plab she’rlari, Ma’rifiyning “Sayful-muluk”, “Midhol
shamol”, “Yusuf va Ahmad”, “Davlat er” dostonlari, Shaydoiyning “Qissai Sanobar” kabi dostonlari juda mashhur bo’ladi.
Andalib
ijodi turkman adabiyotining rivojida katta rol o’ynaydi. U ko’plab she’rlar va
“Layli va Majnun” dostonini yozdi. Bu doston Navoiy asarining syujetini saqlasa-da, unda XVIII asr turkman xalqlarining hayotidagi voqyealarni o’zida badiiy aks ettirilgan. U Navoiy asariga nisbatan ancha
ixcham, ko’pgina epizodlar tushirib qoldirilgan. Lekin
shunda ham doston syujetiga putur yetmagan. Layli va Majnun o’rtasidagi she’riy
dialoglar, g’azal va masnaviylar bu dostonda mahorat bilan yozilgan.
Shoir
bundan tashqari, «Sa’d vaqqos», «Zaynul arab», «Yusuf va Zulayho», «O’g’uznoma»
singari dostonlar ham yozgan. 1200 misraga yaqin lirik she’rlari yetib kelgan.
Andalib
turkman va o’zbek adabiyotining yirik klassigi bo’lib hisoblanadi. 1976 yilda
Turkmaniston Fanlar Akademiyasining «Ilim» nashriyoti shoirning lirik
she’rlarini alohida nashrdan chiqardi. Kitobga so’z boshi yozgan olim A.Meredov
Andalib haqida yangi ma’lumotlar ham bergan. U shoirning asli vatani Toshhavuz
ekanligi, keyin esa Xivaga ko’chib borganligi haqida yozadi. U umrining ko’p qismini
Urganchda o’tkazgan. Navoiy ijodidan o’rganib, uning 17 ta g’azaliga muxammas
bog’lagan. Shoir she’riyatida mashhur o’zbek shoiri Boborahim Mashrab
murabba’larining ham ta’siri yaqqol ko’zga tashlanadi.
Kecha
va kunduz seni gezlarman,
Ko’chama-ko’cha
seni izlarman.
Har
kim yo’liqsa sendan so’zlarman,
Ko’rdim
yuzingni, alhamdulilloh.
Shuni
ham aytish kerakki, o’z navbatida ko’plab o’zbek shoirlari Andalib ijodidan o’rgandi,
uni o’zlariga ustoz deb bildilar. Masalan, Furqat o’zining mashhur «Sayding qo’yaber
sayyod» musaddasini Andalibning shu nomli asaridan ilhomlanib yozgan.
Turkman
klassik adabiyotining asoschisi Ozodiyning o’g’li Maxtumquli mamlakatda Eron shohlari hukmronlik qilgan davrda yashadi. U Xivada Sherg’ozixon
madrasasida ta’lim oldi. Eron qo’shinlari bilan bo’lgan
janglarda asir tushib, bir necha vaqt Eronda ham bo’lgan.
Maxtumqulining ijodi turkman klassik
adabiyotining cho’qqisi hisoblanadi. Hayotning
achchiq-chuchugini totgan shoir, ko’p
safarlarda bo’ldi. Katta hayot tajribasi, o’zbek va tojik adabiyotini yaxshi o’zlashtirgani
sababli, u xalqqa manzur bo’lgan ko’plab g’azallar,
ruboiylar, qit’alarni Firog’iy taxallusi
bilan yaratdi. Shoir ijodi juda mashhur bo’lganligining sabablaridan biri, unda
tasavvuf she’riyatining an’analari mavjudligida edi. Chunki shoir she’rlarida
tasavvuf falsafasi g’oyalari targ’ib qilindi. U xalq diliga yaqin bo’lgan ozodlik
va erk haqida she’rlar yozdi. Masalan,
“Baxt qushi”, “Chaqiriq” nomli she’rlari
turkman xalqini birlashishga, ularni eron
bosqinchilariga qarshi kurashga chorlaydi. Shoirning ko’pgina misralari
hikmat darajasiga ko’tarildi. U mehnatkash xalqning noroziligini ifodalagan “Zamonlar”, “Axtaradi”, “Ko’pning hayoti”
kabi asarlar yaratdi. Maxtumquli she’riyatining
shuhrati o’zbek kitobxonlari orasida ham keng tarqalgan. Uning ko’pgina she’rlari qo’shiq qilib aytiladi. Tanlangan asarlari bir necha marta nashr qilingin.
Maxtumquli faqat turkman adabiyotining
emas, balki barcha turkiy xalqlar adabiyotining faxri hisoblanadi. Uning
she’rlari Turkmanistonda qanday e’zozlansa, O’zbekistonda ham xuddi shunday qadrlidir.
Shoir she’rlarida tasavvuf falsafasi ma’naviyati kuylanadi. Ayniqsa, naqshbandiylik
tariqati g’oyalari Maxtumqulining har bir she’rida uchraydi. O’rta Osiyo turkiy
xalqlarining ruhiga mos ohanglar, uning she’riyatini juda mashhur qilib
yuborgan. Shoirning «Ko’ring», «Raygon ayladi», «Bo’lmas», «Na’masan», «O’tib
boradir» kabi she’rlaridagi pand-nasihat o’quvchiga juda ta’sirli qilib
berilgan. Bu she’rlardagi aytilgan fikrlar «Qur’on» va «Hadis»dagi hikmatlarning
aks-sadosiday jaranglaydi.
Kimlar
toju taxtda farmonlar bitib,
Kimlar
saman minib, yo’llarni o’tib,
Kimlar
padarini, elin xor etib,
Gunoh
zindoniga botib boradir…
Maxtumquli,
kimsa dashtlarda sarson,
Kimsa
aylar bo’ldi zolimdek farmon,
Kimlar
bu dunyoda chekadi armon,
Kimlar
xandon bo’lib o’tib boradir.
Ko’rinib turibdiki, bu misralarda davr
va shaxs o’rtasidagi ziddiyatlar orqali hukmdorlarni, zolimlarni insofga chaqirmoqda.
Shoirning ijodida bunday mazmundagi she’rlar anchagina bo’lib, ularda oddiy
turkman xalqining orzu-umidlari, o’y-xayollari, kelajak haqidagi shirin
xotiralari o’z aksini topadi. Vatanparvar shoir ijodi el-yurt dardi bilan hamohang
bo’ldi. Adolatli hukmdorlar, insofli boshliqlar yurtni himoya qiladi, elni turli
g’alamislarga talatgani qo’ymaydi. Agar boshliqlar noinsof bo’lib, ular faqat o’z
manfaatini o’ylasalar, ishi-dardi pora olib, xalqni xonavayron qilsalar qiyomat
degani shu bo’ladilar.
Shohlarda
qolmadi hukmi adolat,
Bir
pul uchun mufti berar rivoyat,
Bil,
bu ishlar nishonayi qiyomat,
Zolimlar
betavba o’ta boshladi.
Maxtumqulidan sal oldinroq yashab o’tgan
mashhur o’zbek shoiri Turdi Farog’iy o’zbeklar yurtidagi bosh-boshdoqchilik,
parokandalik, o’zaro kelishmovchiiklarni qattiq qoralab:
Tor
ko’ngullik beklar man-man demang, kenglik qiling,
To’qson
ikki bari o’zbek yurtidur, tenglik qiling,
deb xalqni
birlashishga, inoq, ittifoq bo’lib yashashga chaqiradi.
Bundan sal keyinroq yashagan Turkman
shoiri Maxtumquli Firog’iy esa o’zining «Turkman binosi» she’rida xuddi Turdi
she’riga hamohang she’r yozib turkman urug’larini birlashishga chaqiradi.
Taka, yovmut, yazir, go’klang, ahal eli bir bo’lib,
Gar qilsa bir joyga yurish, ochilar gullolasi.
Bundan shu narsa ma’lum bo’ladiki, bu
davrda Markaziy Osiyoda yashayotgan turkiy millatlarda o’z-o’zini anglash
tushkunlik davridan o’zini o’nglab olishga intilishga harakat kuchaya borgan.
Turkman adabiyotining XVIII asrdagi yana bir yirik vakili Qurbonali Ma’rufiy hisoblanadi. Shoir haqida uning asarlarida ayrim ma’lumotlar bor. Ana shu ma’lumotlarga qaraganda shoir Mang’ishloq, Kerki, Xiva va Urganch kabi
joylarda yashagan, o’qigan.
Uning she’rlaridan, dostonlaridan ma’lumki, shoir arab va fors tillarini
mukammal bilgan, o’z davrining yetuk ziyolilaridan bo’lgan. Ayrim ma’lumotlarga
qaraganda Ma’rufiy davlatning harbiy boshliqlaridan biri bo’lgan, uning urug’i
«Emirat» deb nomlanishiga qaraganda shoirning avlod-ajdodlari ham yuqori tabaqa
harbiylaridan bo’lgan.
Shoir «Davlatyor» nomli dostonida o’zbeklarning
qo’ng’irot urug’idan bo’lgan harbiy arbob Davlatyor haqida yozgan. Davlatyor
yoshligida turkmanlar ichida voyaga yetgan. Ma’rufiy bilan yaqin do’st bo’lgan.
Davlatyorning boshidan o’tgan voqyealar, uning
dushmanlar bilan urushda ko’rsatgan jasoratlari o’z tilidan hikoya qilingan.
Shoirning «Turg’unxo’ja» dostonida esa
To’xtamishxon davrida bo’lib o’tgan voqyealar, podsho saroyidagi turli
intrigalar haqida hikoya qilinadi. Uning qahramonlik dostonlaridan biri «Yusuf
va Ahmad» bo’lib, bunda Isfahon viloyati hokimi Bo’z o’g’lon jiyanlari Yusuf va
Ahmad bilan kelishmay qoladi. Keyin jiyanlari Xorazmga o’z qavmi bilan ko’chib
keladi. Xorazm xoni G’azalshoh ularni yaxshi kutib oladi, ikkovini ikki
viloyatga hokim qilib qo’yadi. Lekin o’rtada turli gap yetkazuvchilar bularning
munosabatiga rahna soladi. Keyin shoh ularni zindonga tashlaydi. Ular yetti yil
zindonda yotadi va bir balo qilib, u yerdan qochib chiqadi. Ular yurtiga
borishadi. Xotinlari bularni o’ldi hisoblab, boshqaga turmushga chiqayotganligining
ustidan chiqadi. Keyin ular xalqni yig’ib G’azalshohga hujum qilib, uni
yengadi. Zindonda yotgan donishmand qariya Boboqambarni ozod qiladi. Bu
dostonning o’zbeklarda folklor varianti ham bor.
XVIII
asr oxiri XIX asr boshlarida yashab ijod etgan turkman shoirlari Saidiy, Miskin
Qilich, Zeliliy kabi shoirlar
Maxtumquli an’analarini davom ettirdi.
Turkman
adabiyotining XIX asrdagi yirik vakillaridan biri Mo’llanapas bo’lib, uning
ijodi XIX asrning birinchi yarmiga to’g’ri keladi. Shoir ijodida xalqning
chekkan og’ir turmushi, ocharchilik, kambag’allikning mashaqqatlari o’z aksini
topgan. Mullanapas turkman xalqining eron bosqinchilariga qanday urush olib
borganligini o’z she’rlarida mahorat bilan ko’rsatadi. Turkman poeziyasiga
ijtimoiy motivlarni kiritdi, xalq qo’shiqlariga yaqin vaznda she’rlar yozdi. Dialog tarzidagi aytishuvlar ham shoir
she’riyatida anchaginadir.
Mullanapasning ukasi dong’i ketgan
baxshi bo’lgan. Uning repurtuarida ko’plab xalq dostonlari bo’lgan. Mullanapas ham
ba’zan qo’liga soz olib, minglab misralarni kuyga solib xalq orasida kuylab
yurgan.
Shoirning «Gelmisham» dostonida
dunyoviy sevgining hamma narsadan ustun ekanligi aks ettirilgan. Bu lirik
dostonda bir ajoyib go’zal qiz bilan Napas nomli o’smirning haqiqiy pokiza muhabbati
kuylangan. Qizning jonini olish uchun samodan tushgan farishta Azroil uning go’zalligi,
ma’sumaligini ko’rib, bu ishni bajarmay qaytadi. Bundan g’azablangan Xudo boshqa
bir farishtani yuboradi. U ham bu ishni bajarishga ko’ngli bo’lmaydi. Keyin
Xudo bu ishni bajarishga ko’plab uz noiblarini, yaqinlarini yuboradi. Lekin bularning barchasi bu ishlarni
bajarishni rad qiladi. Hatto Luqmoni hakim ham bu masalada xudoning aytganini qilolmasligini
bildiradi. Shundan keyin Xudoning o’zi Arshi a’lodan tushib, bu qizni ko’rib, uning
husni va malohatiga qoyil qoladi. Unga uzoq umr, baxt saodat, sevgi-muxabbat
baxsh etadi. Bu bilan shoir haqiqiy insoniy, pokiza muhabbatni targ’ib qiladi.
Shoirning «Bobo Ravshan» va «Zuhra va
Tohir» kabi dostonlari ham katta mahorat bilan yozilgan. “Zuhro va Tohir”
dostoni esa, o’zbek dostonlaridan shu nomli doston syujetiga o’xshasa-da, undan
o’z originalligi bilan farqlanadi. Doston
oxirida Tohir-Zuhrolar Alloh qudrati bilan
tirilib, dushmanlarga qarshi kurashadi va
maqsadlariga yetadi. Bu bilan shoir
pok dunyoviy sevgi o’lim ustidan g’alaba qilganligini ko’rsatib berdi. Umuman shoir asarlarida optimistik ruh
ustun turadi.
Shu
davrda yashagan turkman shoirlaridan biri Kaminadir. U ajoyib lirik va satirik
she’rlar muallifi sifatida turkman adabiyoti tarixida iz qoldirgan. Uning she’rlari xalq orasiga shu qadar singib ketdiki, natijada
ular xalq og’zaki ijodiga aylanib ketdi.
Kaminaning nomi Mashrab, Nasriddin Afandi nomiga o’xshab turli rivoyatlarning,
latifalarning bosh qahramoniga aylanib qoldi. U xalq latifalarida
tadbirkor, dono, qahramon sifatida gavdalanadi.
Shoir o’z davrining turli illatlarini, poraxo’r va tovlamachi amaldorlarni, ruhoniylarni
qattiq tanqid qiladi. Ma’lumki, shoirning asli ismi Muhammad Vali bo’lib, «Kamina»
uning taxallusidir. Bu «kamtarlik, kambag’allik» kabi ma’nolarni anglatadi. U
Buxoro va Xiva madrasalarida o’qigan, lekin yo’qchilik tufayli tahsilni oxiriga
yetkaza olmagan. Shoir o’z umr yo’ldoshi Qurbonbaxt vafoti munosabati bilan
yozgan marsiyasida juda og’ir hayot kechirlanligini ham aytib o’tgan. Buni
shoir «G’ariblik» nomli she’rida ham tasdiqlagan:
Qashshog’ligim yildan yilga
avj olar,
G’aribning yuziga kim kulib
boqar.
Chopishsam, bahslashsam,
kurashsam yiqar,
O’ynashsam, o’yinda yutar g’ariblik.
Kamina der: bir kuni kelar
shum o’lim,
Birovga to’y, bayram, birovga
zulm.
Qayg’urma, injilma, sabr ayla
ko’nglim,
Kelibdir, bir zamon o’tar g’ariblik.
Shoir turkman adabiyoti tarixida kuchli
satirik shoir sifatida mashhurdir. Uning ko’plab she’rlarida o’zi yashagan
davrning illatlari, adolatsiz tuzum, pastkash amaldorlar qattiq tanqid qilingan.
Kamina yaratgan asarlarning yana bir qismi
ishqiy-intim xarakterga ega. Shoir bu she’rlarida o’zidan oldingi o’tgan
turkman shoirlarining an’anasini davom ettirdi. Ayollardagi vafodorlik va sadoqatni
kuyladi, ularni oilaning baxti, xonadonning sultoni deb atadi. Shoirning
«Urgulay», «Yaxshi kelin», «Yonimga» she’rlari fikrimizning isboti bo’la oladi.
Keldi qalam qoshli yor,
Ishva bilan yonima.
Kipriklari damba-dam,
Nashtar tiqar jonima.
Men dedimki: «Jon talash,
Ko’zdan oqar qonli yosh.
Boqmading-ku, bag’ri tosh,
Xoli parishonima!»
Shoirning shunga o’xshash ko’plab
she’rlariga kuy bastalanib, ular o’zbek xofizlari tomonidan ham ijro etilib
kelinmoqda. Shoirning nomi bilan bog’liq xalq orasida ko’plab latifalar ham
mavjud. Bular Mashrab, Mushfiqiy haqida to’qilgan latifalar bilan bir qatorda
turadi.
XIX
asrning ikkinchi yarmida yashab ijod etgan shoir Miskin Qilich 8 yil Buxoro
madrasasida ta’lim olgan, fors va arab tillarini chuqur o’rgangan, o’z
davrining savodli ziyolilaridan biri edi. U o’qituvchilik qildi. Turkman
folkloridan ko’plab dostonlarni yoddan aytib, xalq o’rtasida baxshi sifatida ham
mashhur bo’ldi.
Miskin Qilich G’oyibberdi nomli yetim
bolani o’z qaramog’iga olib, unga dutor chalishni, baxshilikni o’rgatdi. Ana
shu yigit shoirning she’r va dostonlarini yozib qoldirgan va Turkmanistonga
keng yoyilishiga sababchi bo’lgan. Miskin Qilichning «Botir Napas», «Bekzoda Qurbon»
kabi asarlarida o’zaro urushlarda vafot etgan xalq qahramonlarining
sarguzashtlari tasvirlangan. Shoirning «Ali» nomli dostoni ham keng tarqalgan bo’lib,
unda xalq orasida o’zining jasurligi va mardligi bilan mashhur bo’lgan qahramon
obrazi berilgan. Uning she’rining ko’pchiligi pand-nasihat mavzusida yozilgan.
Bu she’ri bilan shoir Maxtumquli an’analarini yangi davrda davom ettirdi.
Shunday
qilib, turkman klassik adabiyoti o’z
milliy xususiyatlariga xos tarzda rivojlandi. Bu adabiyot namunalariga e’tibor
berar ekansiz, ularda oddiy turkman xalqining og’ir va murakkab hayoti qanday
kechganligining guvohi bo’lasiz.
Turkman klassik adabityoi asarlari asosan
didaktik asarlardan iborat ekanligini
ko’rib o’tdik. Ma’lumki, turkman ijodkorlarining ko’pchiligi Buxora va
Xiva shaharlaridagi madrasalarda o’qigan.
Ular o’zbek xalqi bilan tarixda yonma-yon va aralashib yashagan. Shuning uchun
turkman adabiyotida o’zbek adabiyotining
an’analari salmog’i ancha kattadir. Arab alifbosining barcha turkiy xalqlarga
bir bo’lganligi sababli ham o’zbek va turkman tilida yozilgan asarlar har ikki
xalq vakillariga tushunarli bo’lgan. Masalan Mahtumquli asarlarini o’zbeklar o’zbekcha,
turkmanlar turkmancha o’qiy bergan. Turkmaniston territoriyasida madrasalar kam
bo’lganligi tufayli xalqning katta qismi savodsiz bo’lgan. Shuning uchun
turkman ijodkorlari o’z asarlarini ataylab xalq og’zaki ijodi asarlariga yaqin qilib yozdilar. Ular asosan pand-nasihat,
diniy-ma’rifiy mavzularda bo’lib, qo’shiq qilib aytishga mo’ljallangan asarlar
edi. Turkman
klassik dostonlarida ham didaktika, qahramonlik
mavzulari yetakchilik qiladi.
Adabiyotlar
1.
Turkmenistan turk edebiyati. Ankara. Kultur bakanligi.
1998.
2.
Kop-oglû.
Turkmenskaya literatura. Moskva. 1972.
3.
Tohirov Q. O’zbek
turkman adabiy aloqalari. T.
1979.
4.
Mahtumquli.
Tanlangan asarlar. T. 1976.
5.
Kamina.
Tanlangan asarlar. T. 1957.