QADIMGI TURKIY OBIDALAR
Reja:
1.“Turkiy xalqlar adabiyoti” fanining predmeti
va vazifasi.
2.Barcha turk xalqlariga tegishli bo’lgan qadimgi folklor asarlari.
3.“Alpomish”, “Manas”, “Go’ro’g’li”
kabi dostonlarning umumturkiy xususiyatlari.
4.Qadimgi yozma yodgorliklar haqida.
5.X-XII asrlar adabiy
yodgorliklari.
Tayanch so’z va iboralar:
“Turkiy
xalqlar adabiyoti” fanini o’rganishdan
asosiy maqsad, ularning o’rtasidagi aloqani mustahkamlash ekanligi. Barcha turkiy xalqlarga tegishli adabiyotlar. “Yaratilish dostoni”. Alp
er To’nga haqida doston. “Manas”, “Alpomish”,
“Go’ro’g’li” kabi dostonlardagi mushtaraklik. “O’g’iznoma” haqida, Turkiy-runik yozuvlar, “Devoni lug’otit turk”, “Qutadg’u bilig”, “Hibbatul haqoyiq” asarlari haqida.
Mamlakatimizda istiqlol tufayli turk ellari adabiyotini yaxlit o’rganish imkoniyatiga ega bo’ldik. Ma’lumki, kelib chiqishi bir – biriga yaqin, qarindosh bo’lgan xalqlarning tarixi, madaniyati, rivojlanishi bir ildizga borib taqaladi. Bu xalqlarning urf – odatlarida, rasm – rusmlarida, xalq og’zaki ijodida bir – biriga o’xshash holatlar juda ko’p ko’zga tashlanadi. Albatta, tarixiy taraqqiyot tufayli, keyinroq ayrim farqlar ham vujudga kelgan. Jumladan, biz o’rganayotgan turk ellari adabiyoti ham xuddi shunday tarixiy taraqqiyotni boshidan kechirgan. XX asr boshlarida ota – bobolari bir bo’lgan turk qavmlarini birlashtirish, ularning aloqalarini mustahkamlash uchun ko’p harakatlar bo’ldi. Lekin bu harakatlar turli reaksion kuchlar tomonidan qarshiliklarga uchradi. Bu kuchlar turkiy xalqlarning o’rtalariga nizolar solishga harakat qildi, turk qavmlarini birlashishga chorlagan ziyolilarni “panturkistlar”, “ashaddiy millatchilar” deb aybladilar. Jumladan, jadid yozuvchilaridan bo’lgan Fitrat, Cho’lpon, Qodiriy singari buyuk ijodkorlarni xuddi shu ayblar bilan yo’q qildilar. Tarixda «Stalin repressiyasi» deb nomlangan 1937 yildagi qatog’onning eng og’ir dahshatlarini turk qavmlari o’z boshidan o’tkazdi. Turkiy qavmlarning birlashishiga to’sqinlik qiladigan juda ko’p faktorlar mavjud. Bular, birinchidan, mayda millatlarni mustamlaka qilib olish uchun intilayotgan imperialistik davlatlar siyosati bo’lsa, ikkinchidan, turkiy qavmlarning o’zidagi ichki ziddiyatlardir.
Bular jaholatda qolgan, xudbin, uzoqni ko’ra bilmaydigan siyosatdonlardir. Ayniqsa, sobiq Sho’ro hukumati
davrida turkiy qavmlarning ko’pchiligi
mustamlaka holatida edi. Hammaga ayonki, mustamlakachi mamlakatlar qardosh xalqlarning
birlashishiga doimo to’sqinlik qilib kelgan. Yurtimiz istiqlolga erishgach, ana shunday to’siqlar o’z – o’zidan yo’qoldi. Endi bu kelib
chiqishi bir – biriga yaqin bo’lgan xalqlar o’rtasida tinch – totuvlik, iqtisodiy – siyosiy va madaniy aloqalarni mustahkamlash imkoniyati tug’ildi.
Ma’lumki,
turkiy qavmlar deganda biz o’zbek, qazoq, qirg’iz, turkman, qoraqalpoq, uyg’ur, totor, boshqird, chuvash,
ozarboyjon, qorachoy, turk, gagauz, qo’miq, balqar kabi o’ttizga yaqin millatlarni ko’zda tutishimiz kerak. Bu millatlar esa Yevro–Osiyo
materigining kattagina qismida joylashgan hududlarda
hayot kechiradi. Ana shu qarindosh xalqlarning adabiyotini bir butun holda yaxlit o’rganish,
ularning ijtimoiy – ma’naviy hayotini yaqindan anglashga yordam beradi. Yuqorida ko’rsatilgan xalqlarning eng qadimgi adabiy – madaniy yodgorligiga e’tibor
bersangiz, ularda bir–biriga o’xshash asarlarning variantlariga duch kelasiz.
Masalan, “Go’ro’g’li” turkumidagi dostonlarning usmonli turklarda, ozarbayjon,
turkman va o’zbeklarda bir qancha variantlari
uchraydi. “Alpomish”, “Manas”, “Dada Qurqut” kabi dostonlar haqida ham shuni aytish mumkin. Bunday holatni biz faqat doston janridagi asarlar misolida emas, balki xalq og’zaki ijodining boshqa janrlarida ham ko’plab uchratishimiz mumkin. Masalan, Nasriddin afandi
haqidagi latifalar turk,
ozarboyjon, turkman, o’zbek xalq ijodida ko’plab
uchraydi. Qadimda kuylangan turli marosim
va mehnat qo’shiqlari, maqollar va ertaklar haqida ham shunday holat ko’zga tashlanadi.
Dunyodagi qariyb barcha xalqlar, o’zlarining kelib chiqishi tarixi haqida turli afsona va rivoyatlar, naqllar to’qigan. Turk qavmlari haqida ham bunday rivoyat va afsonalar ko’plab uchraydi. Qadimda yozilgan ayrim tarixiy kitoblarda turk xalqlarining kelib chiqishini diniy afsonalarga bog’laydi. Ya’ni butun insoniyat tarixi Nuh payg’ambarning to’rt o’g’lidan tarqalgan avlodlardan boshlanadi. Bu afsonaga ko’ra turk qavmlari Nuhning Yofas nomli o’g’lining avlodidir. Bu albatta afsona. Lekin hozirgi kundagi ilmiy tadqiqotlar xulosasiga ko’ra turk qavmlarining asl vatani Oltoy bo’lgani, tarixiy taraqqiyot tufayli u yerdagi xalqlarning turli tomonga tarqagani haqida gipotezalar mavjud. “Yaratilish dostoni” nomli asarda ham turk ellarining kelib chiqishi haqida shu xildagi gaplar keltirilgan. Eng qadimgi turk dostonlaridan biri “Alp er To’nga” nomli dostondir. Bu doston qahramoni Alp er To’nga tarixiy shaxs bo’lib, ayrim tarixiy ma’lumotlarga qaraganda eramizdan oldingi VII asrlarda yashagan. Bu shaxs haqida ko’plab asarlarda ma’lumot beriladi. Jumladan, Mahmud Koshg’ariy o’z asarida Alp er To’nganing forscha nomi Afrosiyob deb ta’kidlab o’tgan. Firdavsiyning “Shohnoma” asarida ham Afrosiyob Turonning podshosi bo’lganligi, uning mard, jasur va tadbirkor podshoh bo’lganligi haqida ma’lumotlar beriladi.
Umuman, Alp er To’nga haqida
Sharq adabiyotida ko’plab asarlar yozilgan. Mahmud Koshg’ariyning
“Devoni lug’atit turk” kitobida Alp er To’nga haqida
yozilgan dostondan ko’plab parchalar keltirilgan. Bularda Alp er To’nganing qahramonliklari,
Turon tuprog’ini chet el bosqinchilaridan himoya qilishi,
Eron bilan olib borgan janglari hikoya qilinadi.
Qadimgi totemistik xarakteridagi
manbalarning ayrimlarida turklarning bo’riga sig’inganini, bo’rini o’zining
ajdodi deb bilgani haqida ma’lumotlar
berilgan. Bu afsonada hikoya qilinishicha,
dushmanlar bilan tengsiz jangda halok bo’lgan turk urug’idan bitta o’g’il bola
tirik qoladi. U bola ham qattiq yarador bo’lgan.
Bir ona bo’ri uni g’orga olib borib tarbiyalaydi. Ana shu bola voyaga yetgach,
undan o’nta o’g’il bola tug’iladi, bular o’nta turk urug’ining asoschilari bo’ladi.
Qadimga turk urug’idan bo’lgan
Ashina qabilasining bayrog’ida bo’ri
kallasining tasviri bo’lgan.
Turkiy
xalqlarning kelib chiqishi
bo’yicha “Alan Quva” to’g’risidagi afsona ham diqqatga
sazovordir. Bunda Alan Quva nomli ayol turklarning eng katta onasi sifatida
tasvirlangan. Bunda aytilishicha, Alan Quva
juda aqlli, tadbirkor, mehribon ayol sifatida tasvirlangan.
Mazkur afsonada barcha turk qavmlari Alan Quva
farzandlari deyilgan. Qadimgi turkiy xalqlarning
umumiy yodgorligi bo’lgan “O’g’iznoma”, “Dada Qurqut”
kabi dostonlar ham mavjud. Bu dostonlarda aks ettirilgan voqyealarning
ko’pchiligi miloddan oldingi davrlarda bo’lib o’tgan. Bizga grek
tarixchilarining asarlaridan yetib kelgan “To’maris”, “Shiroq”
nomli afsonalar ham barcha turkiy xalqlarning
madaniy yodgorligi bo’lib hisoblanadi. Bundan tashqari,
qadimiy turkiy xalqlar
Eron tili guruhiga mansub xalqlar bilan yonma–yon yashagan. Tarixiy taraqqiyot
natijasida ular bilan qo’shilib, aralashib ketgan turkiy qavmlar
ham bor. Bu holat ko’proq o’zbeklarda ko’zga tashlanadi. Qadimgi
Xorazm hududida paydo bo’lgan zardushtiylik dini bilan bog’liq bo’lgan
afsona va rivoyatlar ham bevosita turkiy xalqlarning
qadimgi o’tmishiga aloqadordir.
Ayniqsa, bu dinning muqaddas
kitobi bo’lgan “Avesto”dan bizgacha yetib kelgan parchalar madaniyatimiz tarixi
juda boy va rang – barang bo’lganidan darak beradi. Zarina, Rustam, Siyovush haqidagi
afsonalar ham turkiy xalqlar orasida keng tarqalgan.
Qadimgi qipchoqlarning
ham o’ziga xos madaniyati va folklori bo’lgan. Bu borada ham hozir katta tadqiqot
ishlari olib borilmoqda. Yevro–Osiyo materigining juda katta hududida ko’chmanchi
chorvador bo’lib yashagan qadimgi qipchoq
madaniyati hozirgacha fanga noma’lum bo’lib keldi. Shuning uchun uning ko’plab
obidalari o’z tadqiqotchilarini kutib yotibdi. Bu sohada I.Stebleva,
N.Gumilyov, Adjumurod kabi olimlarning dastlabki ilmiy kitoblar e’lon qilindi.
Xullas,
qadimgi turk madaniyati juda boy
va rang – barang bo’lib, u barcha turkiy millatlar madaniyati tarixiga bevosita
taalluqlidir. Bularni bir butun holda qiyosiy o’rganish turk ellari madaniyati aloqasini mustahkamlaydi va bir – biriga yaqinlashtiradi.
Umumjahon
sivilizasiyasini yaratishda, uni rivojlantirishda turkiy xalqlarning roli juda ham kattadir. Yevropada yashovchi
xalqlarga temirdan foydalanishni
dastlab o’rgatgan ham turkiylar bo’lib hisoblanadi. Hozirgi paytdagi olib
borilayotgan ilmiy - arxeologik tadqiqotlarning natijasiga ko’ra, turkiy xalqlar eramizdan oldingi davrlarda ham o’z yozuvlariga
ega bo’lgan. Sibirdan topilgan temir plastinkaga bitilgan yozuvlar qadimgi davrga taalluqli ekanligi isbotlandi. Yoki Kichik Osiyodan topilgan qadimgi yozuvlarning ham turk tilida bitilgani
isbotlangan. Eng qadimgi yozuv hisoblangan shumer
yozuvida bitilgan “Gilgamish” dostoni “Alpomish” dostonining qadimgi varianti deb faraz qilinmoqda. Bunga o’xshash misollar
keyingi yillarda ham juda ko’plab e’lon qilinmoqda.
Hozirgacha
bizga eng qadimgi yodgorlik sifatida Urxun
– Yenisey bitiklari o’rgatilar edi. Haqiqatan ham, ushbu bitiklar bizgacha to’liq yetib kelgan yagona yodgorlik hisoblanadi. Mazkur
bitiklar XVIII asr oxirlari va XIX asr boshlarida Urxun va Yenisey daryolari sohillaridan
topilgan bo’lib, ular V-VII asrlarda yashagan turkiy xalqlarga taalluqlidir. Ular turk
runiy yozuvlari deb ham yuritiladi.
Ma’lumki,
V-VII asrlarda Markaziy Osiyoda turk hoqonliklari hukmron bo’lgan. Bu hoqonliklarning boshliqlaridan bo’lgan
Bilga hoqon va uning ukasi Qulteginlar turkiy xalqlarni birlashtirish uchun katta ishlarni amalga oshirgan. Ana shu turk hoqonlarining qabr toshlariga
yozilgan bitiklar bizgacha to’liq yetib kelgan. Bu
yozuvlarni rus va chet el olimlari o’qish uchun qariyb 100 yil vaqt sarf qildi. Nihoyat bu sirli yozuvni
daniyalik olim V.Tomsen birinchi bo’lib o’qishga muvaffaq bo’ldi. Bu yozuvlarda turkiy
xalqlarning davlat qurishdagi olib borgan kurashlari hikoya qilingan. Jumladan, turk ellarining o’z mustaqilligi uchun Xitoy bosqinchilariga qarshi va ularning o’zaro bir
–birlari bilan olib borgan urushlari tasvirlangan. Bu bitiklarda kuchli davlat qurish uchun, albatta, qardosh xalqlar birlashishi kerakligi uqtirilgan. Bu bitiklarning tarixiy asar ekanligini
aytish bilan birga, uning badiiy asar ekanligini ham ta’kidlab o’tishimiz
kerak. Eltarish xon o’g’illari Bilga hoqon va Kulteginlarning sarkardalik faoliyati, ularning yurt ozodligi
uchun olib borgan kurashlari bugungi kunimiz uchun ham katta tarbiyaviy ahamiyatga
ega. Chunki bu sarkardalar turkiy xalqlarning istiqloli va mustaqilligi uchun kurash olib
bordi. Mustaqillik uchun kurash masalasi esa hozirgi
turkiy xalqlarning ham eng dolzarb
masalalaridan biridir. Demak, Urxun –Yenisey bitiklarida tasvirlangan voqyealar bugungi zamondoshlarimizga ham muhim tarbiya
vositasi bo’lib xizmat qiladi. Masalan,
Tunyuquq bitiklarida shunday so’zlar yozilgan: “Turk xalqi boshboshdoqlikka, o’zibo’larchilikka,
beparvolikka yo’l qo’ydi... O’zining xoni bilan
birga bo’lmadi. Tabg’achga taslim bo’lganligi uchun, tangri o’l degan shekilli,
turk xalqi o’ldi, yo’q bo’ldi, tugadi. Turk sir xalqi yerida birorta ham urug’ qolmadi”.
Ko’rinib
turibdiki, turk qavmlarinig ajralib ketishi
natijasida ularning boshiga katta fojialar tushgan. Shundan keyin Bilga hoqon, Kultegin va Tunyuquqlar boshchiligidagi ozodlik harakati
tufayli yana turk davlati qaddini tikladi. Sharqiy Turkistonda topilgan “Ta’birnoma” nomli asar ham
Urxun – Yenisey yozuvida bo’lib, u qog’ozga bitilgan
edi. Bu yodgorlikning ham tarixiy – badiiy qimmati nihoyatda kattadir.
Arablar
islom dinini turkiy xalqlar orasiga VIII
asrdan boshlab tarqata boshlagan. Kavkaz va O’rta
Osiyodagi turkiy xalqlarga islom dini juda katta
kurashlar, urushlar bilan majburiy ravishda o’tkazildi. Keyinchalik esa ko’pgina
turk elatlari bu dinni ixtiyoriy ravishda qabul qildi. Hozirgi turkiy xalqlarning ko’pchiligi islom diniga e’tiqod qiladi.Chuvash,
gagauz kabi turkiy xalqlar esa xristian
diniga; yoqut, oltoy kabi turkiy xalqlar esa budda diniga e’tiqod qilishadi.
Turk
ellaridan yetishib chiqqan sarkardalar ham
tarixda juda mashhur bo’lganlar. Ular haqida ko’plab tarixiy hujjatlar bizgacha yetib kelgan. Ayniqsa, turkiy xalqlar davlat qurishda, imperiyalar barpo
etishda dunyoda yetakchi o’rinda turadi. Faqat XIX asr oxiri va XX asrlarga kelib, turkiy xalqlar barpo etgan imperiyalar parchalanib ketdi. Buning
sabablaridan biri, ular o’rtasidagi inoqlikning yo’qligi, bir – biri bilan olib
borgan nizolar va urushlar bo’ldi. Sharqda arablar istilosi bir oz susaygach, uning o’rniga dastlab Samoniylar
dinastiyasi davlat tepasiga keldi. Keyinchalik esa Qoraxoniylar, Saljuqiylar, G’aznaviylar
va Xorazmshohlar kabi turkiy saltanatlar vujudga kelgan edi. Bularning qariyb barchasi turkiy qavmlardan chiqqan, tarixda mashhur bo’lgan hukmdorlardan
edi. Ana shular tuzgan davlatlar qariyb ming yillardan
buyon yashab, davom etib kelmoqda.
X-XII asrlarda yozilgan M. Koshg’ariyning “Devoni lug’atit turk”, Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig”, Ahmad Yugnakiyning “Hibbatul haqoyiq” kabi asarlari butun turkiy xalqlarning umumiy adabiy merosi bo’lib hisoblanadi. Ma’lumki, Mahmud Koshg’ariyning “Devoni lug’atit turk” asari faqat lug’at, ya’ni so’zlarining arabcha izohli tarjimasidan iborat bo’lib qolmasdan, balki u arablargacha bo’lgan davrdagi adabiyot namunalarini o’zida jamlab kelgan ajoyib badiiy asar ham bo’lib hisoblanadi. Chunki unda xalq og’zaki ijodiga oid turli maqollar, hikmatli so’zlar, qo’shiqlar, iboralar, dostonlardan parchalar ko’plab keltirilgan. Olti mingga yaqin turkcha so’zlarga arabcha izohlar berilgan. Ko’pgina turkiy qabila va urug’larning tarixi, etnografiyasi, ijtimoiy – iqtisodiy ahvoli va boshqa tomonlari haqida ham bu kitobda ma’lumotlar beriladi. Ushbu jihatdan bu asar o’z davrining qomusiy asari darajasiga ko’tarilgan. Jahon ilmi va madaniyati tarixida bu xildagi asarlarning dastlabki namunalari sifatida “Devoni lug’atit turk” asari katta ahamiyatga ega bo’ldi. Chunki bu davrgacha jahon tarixida hyech kim tillarni bir – biriga qiyoslab o’rganmagan edi. M.Koshg’ariy bu asarni yozishda juda katta material to’plagan. Sharqiy Turkistondan Kaspiy dengizi bo’ylarigacha bo’lgan hududda yashayotgan turk qavmlarining tilini tekshirdi.
Asar 1076-1077 yillarda yozilgan bo’lib, keyinchalik u uch kitob hajmida chop
etildi. Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig” nomli
asari ham turkiy tilda yozilgan birinchi badiiy doston bo’lib, u didaktik,
ya’ni pand – nasihat xarakteridagi asardir. Yusuf Xos Hojib “Qutadg’u bilig” asarini 1069-1070 yillarda yozib
tugatgan, uni qoraxoniylardan bo’lgan Tabg’ach
Bug’roxonga bag’ishlagan. Asar aruz vaznining masnaviy shaklida yozilgan bo’lib,
73 bobni tashkil etadi. Bunda ijtimoiy hayotning ko’p tomonlari qalamga olingan. Jumladan, ilm-hunar egallash, til o’rganish
va so’zlashish odobi, hokimiyat va hukmdorlar to’g’risida, odob va axloq, ma’rifat to’g’risida bahs yuritiladi. Asarda Kuntug’di,
Oyto’ldi, Ugdulmish, Uzg’urmish kabi ramziy obrazlar vositasida muallif o’z
dunyoqarashlarini ifoda etadi. “Qutadg’u bilig”da turkiy xalqlarning XI asrdagi tili yaqqol sezilib turadi.
Unda arabcha va forscha so’zlar nisbatan oz uchraydi. Bu kitob tez orada katta
shuhrat qozondi. Uni “Turkiy Shohnoma” ham
deb atay boshladi. Ahmad Yugnakiyning “Hibbatul haqoyiq” nomli didaktik asari ham
umumturkiy xalqlarga tegishli deb qabul qilingan. Kitobning
avtori va yaratilgan yili haqida ma’lumotlar nihoyatda
kam berilgan. Asarning til xususiyatlaridan kelib chiqib, uni XII-XIII asrlar o’rtasida yaratilgan deb xulosa chiqarish mumkin. Bu kitobda ham odob – axloq, ilm – ma’rifat masalalari ko’tarilib chiqilgan. Shunisi xarakterliki, mazkur asarda din va shariat
masalalariga tasavvuf falsafasi nuqtai nazaridan
yondoshilgan. Shu boisdan bo’lsa kerak Alisher Navoiy “Nasoyimul muhabbat”
nomli kitobida Ahmad Yugnakiyni mutasavvuf shoirlar qatoriga qo’shadi.
Umumturkiy
adabiyotlardan yana biri sifatida “O’g’iznoma” eposini ko’rsatish mumkin. Bu
asarda turkiy xalqlarning kelib chiqish tarixi har bir urug’ning shajaralari ko’rsatilgan.
Asarda ko’plab she’riy parchalar ham keltirilgan. O’g’izxonning tug’ilishi
bilan bog’liq bo’lgan rivoyatlar, uning
davlatni boshqarish, el-yurt obodonchiligi,
turkiy xalqlarning mustaqilligi, baxti uchun olib borgan kurashlari
tasvirlangan.
Biz
bu yerda qadimgi turk eposlaridan
ayrimlari haqida qisqacha to’xtalib o’tdik, xolos.
Shuning o’zi ham turk ellari qadimdan juda yuqori darajadagi madaniyatga ega bo’lganligidan darak
beradi. Bularni jamlab, jahonga ko’rsatadigan vaqt keldi. Yana shuni ham ta’kidlash kerakki, ko’pgina turk olimlari va
yozuvchilari o’z asarlarini arab va fors tillarida yaratgan. Bu soha ham chuqur
tadqiqotlar olib borishni taqoza etadi.
Adabiyotlar
2.
B.To’xliyev. «Qutadg’u bilig» asari haqida. Toshkent. 1991 yil.
3.
Pamyatniki drevno-tyurkskoy pismennosti.
Moskva-Leningrad. 1951 yil.
4.
A.Abdurahmonov. Alp Er To’nga jangnomasi. Toshkent. 1993 yil.
5.
Sh.Xolmatov. O’zbek xalq poetik ijodi. Toshkent. 1994 yil.